Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Pyszczynie

Istnienie folwarku w Pyszczynie (Piczin), po raz pierwszy potwierdza dokument z roku 1353. We wsi było wówczas 16 małych łanów ziemi oraz kilku łanowy folwark pański będący własnością rycerza Johanna von „Tschirn” zu Ingramsdorf (z Imbramowic). Reszta ziemi rozdzielona była między kmieci. Brak niestety informacji o wielkości folwarku i jego produkcji na przestrzeni kolejnych stuleci. Wiedzieć należy, że dobra pyszczyńskie i granicząca z nimi „łąka krukowska” miały status dóbr lennych. Prawnym właścicielem Pyszczyna było biskupstwo wrocławskie, a „łąki” Korona (władca księstwa świdnickiego). Lennikami biskupstwa na Pyszczynie byli od 1520 roku rycerze von Reichenbach (aż do 1724 roku). Następnie do 1945 roku hrabiowie von Matuschka baronowie Spättgen. Wiadomo również, że w trakcie wojny trzydziestoletniej Pyszczyn został całkowicie spalony i wyludniony. Jeszcze 10 lat po zakończeniu działań wojennych, określany był w źródłach jako „wüste Pitschen”, czyli opustoszały Pyszczyn. W 1661 roku zniszczone dobra pyszczyńskie wizytował urzędnik biskupi Kaspar von Bedow. Zabudowania folwarczne były wówczas w dalszym ciągu spalone a wieś wyludniona. Sytuacja uległa zmianie w latach następnych. Już w 1667 roku w Pyszczynie było 7 gospodarstw chłopskich i oraz nowa zabudowa folwarczna. Wartość dóbr szacowano wówczas na 1000 złotych florenów reńskich. Po upływie kolejnych 80 lat fiskus pruski oceniał wartość majątku pyszczyńskiego na 15 627 srebrnych talarów.

Według zachowanych opisów, w skład dużego folwarku oprócz zabudowy gospodarczej, w 2 połowie XVIII wieku wchodziła gorzelnia, a od początku XIX wieku browar. W areale ziemskim wysiewano zboże, a także zajmowano się hodowlą owiec (1829 r. - 500 sztuk, 1845 r. - 780 sztuk), a także bydła (przed 1845 r. - 100 sztuk). Powierzchnia areału ziemskiego w latach 80. XIX wieku wynosiła 269 ha (154 ha gruntów ornych, 8 ha łąk, 93 ha lasu). Obszar ten uległ w kolejnych latach powiększeniu za sprawą przyłączenia wykupionych gospodarstw chłopskich w Pyszczynie oraz sąsiednim Osieku i Bukowie. W 1892 roku było to 298 ha ziemi, w 1922 roku już 345 ha (w tym 105 ha lasu), a w 1939 roku 369 ha ziemi i lasu łącznie. Powiększeniu pod koniec XIX wieku uległ również sam folwark. W jego skład wchodziły wówczas 3 domy mieszkalne, duża stodoła 2 obory oraz 4 inne budynki gospodarcze. Przy folwarku (w składzie dominium) funkcjonowały w XIX wieku małe zakłady przetwórcze, tj. browar i gorzelnia. Na przełomie XIX i XX wieku wybudowano mleczarnię, nowy budynek gorzelni (od ok. 1914 roku wydzierżawiona), olejarnię oraz budynki zmechanizowanej cegielni, która zajmowała się produkcją cegły, dachówek i gąsiorów oraz narożników i płyt cementowych. Na wyposażeniu folwarku w latach 80. XIX wieku była parowa młockarnia, a w okresie międzywojennym ziemię uprawiano przy użyciu parowych traktorów oraz pługów. W drugiej połowie XIX wieku zaniechano chowu owiec, na rzecz hodowli mlecznej i zarodowej dużej ilości bydła ras szlachetnych (m.in. w 1922 roku bydło rasy fryzyjskiej, w ilości 154 sztuk). Obok bydła trzymano nieznaczną ilość trzody chlewnej (1922 rok – 31 sztuk). Dobrze rozwinięta była folwarczna uprawa roślinna, gdzie dominowało zboże (pszenica, jęczmień, żyto), a także przemysłowa (buraki cukrowe i rzepak) i paszowa (koniczyna, buraki pastewne). Jeszcze przed rokiem 1922, wszystkie zabudowania folwarczne zostały zelektryfikowane. Nadmienić trzeba, że w dominium i przyfolwarcznych zakładach przetwórczych, zatrudniona była wówczas większość mieszkańców Pyszczyna.

Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem: 1 – zespół pałacowy: a) pałac, b) dawny budynek teatru, c) dziedziniec pałacowy, 2 – część parku przed pałacem ograniczona oskarpowianiem terenu, 3 – zachodnia część parku oddzielona murem, 4 – dawny ogród otoczony murem, 5 – centralna część parku, 6 – południowo-wschodnia część parku (kaplica i strzelnica), 7 – urządzenia gospodarcze na terenie parku: d) cielętnik, e) park maszynowy, 8 – obręb gospodarczy podwórza z zabudową gospodarczą, wg M. Kujawa, H. Grad, 1976

Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (Pyszczyn nr 22a-22e): 1 – pałac, 2 – budynek mieszkalny, 3 – teatr, ob. budynek gospodarczy, 4 – wieża (sztuczna ruina), 5 – obora, 6 – budynek gospodarczy, 7 – budynek gospodarczy, 8 – kaplica, wg GEZ Żarów 2021

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku dobra folwarczne w Pyszczynie wraz z zespołem pałacowo-parkowym przejęły władze polskie. Majątek miał wówczas łączny obszar 354 ha, w tym 231 ha gruntów ornych, 9 ha pastwisk i łąk, jednohektarowy ogród, 112 ha lasu i blisko 3 ha nieużytków. Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny zajmował 7,2 ha. W skład zabudowy pałacowo-folwarcznej wchodziły: pałac i 6 domów mieszkalnych (81 izb mieszkalnych i 30 kuchni), 4 stodoły, obora, chlewnia, stajnia i spichlerz. Majątek był dobrze wyposażony w sprzęt, m.in. młockarnie, siewniki, kosiarki, 19 pługów i 24 bron, a także motory elektryczne. Ubogo natomiast przedstawiał się stan zwierząt hodowlanych: po 5 koni, krów i owiec, 30 świń. W 1949 roku na gruntach pofolwarcznych utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, które do końca lat 50. użytkowało już tylko 219 ha ziemi i zatrudniało 31 osób. Prowadzono uprawę zbóż, rzepaku i buraków cukrowych, a także hodowlę mleczną bydła. Status PGR Pyszczyn zmieniał się kilkukrotnie. W 1993 roku całość majątku przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (od 2003 r. Agencja Nieruchomości Rolnych). W 2013 roku ANR sprzedała kompleks pałacowo-parkowo-folwarczny (łącznie 8,3 ha wraz z pałacem - ponad 13 tys. m³ kubatury i ponad 2700 m² powierzchni użytkowej) osobie prywatnej za kwotę 848,5 tys. zł.

Zobacz też:

Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Mrowinach
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Łażanach
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Krukowie
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Zastrużu
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Mikoszowej
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Przyłęgowie
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Tarnawie
Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Siedlimowicach

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
● M. Kujawa, W. Grad, Katalog parków woj. wałbrzyskiego: Park w Pyszczynie, Wałbrzych 1976
● Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 2329)
● T. Ciesielski, Monografia historyczna, Żarów 1993
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● Gminna Ewidencja Zabytków, Żarów 2021
● http://nowoczesnafarma.pl/
● https://wroclaw.wyborcza.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha