Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Krukowie

Drukuj
Utworzono: poniedziałek, 21, sierpień 2023

Wieś Kruków powstała w pierwszej fazie kolonizowania terenów nad Strzegomką na przełomie XII i XIII wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa o miejscowości „Rabyn” pochodzi jednak z końca XIII wieku. W 1365 roku rycerz Zygfryd von Dohn sprzedał połowę Krukowa z folwarkiem, młynem, prawami leśnymi i rybnymi Lisie von Seidlitz. Z kolei w 1381 roku Sawichius Behem sprzedał część Krukowa wraz z połową sołectwa, młynem i karczmą opatowi krzeszowskiemu Henrykowi z Proboszczowa. W 1383 roku kolejny opat krzeszowski Jan Bowinschabe nabył od braci Thamme i Johanna Sampfort, Henryka Rymbaha, Wincentego z Niemczy i Hansa von Czirn z Imbramowic pozostałe części dóbr krukowskich. W wyniku przeprowadzonej transakcji cystersi stali się właścicielami prawie całego Krukowa. Według rejestru czynszów z lat 1397-1403 we wsi były 25 łanów kmiecych oraz kilka działek zagrodniczych. Hodowano owce i zwierzęta pociągowe, a ludność chłopska trzymała bydło, świnie i drób. Na gruntach chłopskich i folwarcznych uprawiano zboże, rośliny strączkowe i len. Domeną folwarku klasztornego były winnice, które znajdowały się na nasłonecznionych zboczach Góry Krukowskiej. W latach 1532-1546 właścicielem Krukowa oraz tamtejszego folwarku był rycerz Leonard von Schindel. Dla celów podatkowych wartość dóbr krukowskich oszacowano w 1550 roku na 699 florenów, a w 1579 roku na 800 florenów. W połowie XVI wieku pola folwarczne obsiewano 10 małdratami zboża, hodowano 150 owiec. Kolejnymi właścicielami dóbr krukowskich byli: 1546-1572 – Leonard von Schindel (młodszy), 1572-ok. 1594 – Jon, Hans i Leonard von Schindel, ok. 1594-1602 – Jon von Schindel, 1602-1616 – Anna, Ursula i Maria von Schindel, 1616-1625 – Maria (z domu von Schindel) i Heinrich von Stange, 1625-1649 – Helena (z domu Höckin) i Albrecht von Stange.

Podczas wojny trzydziestoletniej Kruków zostały niemal doszczętnie zniszczony przez wojska szwedzkie. Spalone zostały zabudowania mieszkalne prócz kilku domów, folwark i młyn wodny. W 1649 roku zrujnowany Kruków nabył Moritz August baron von Rochau. Wartość dóbr krukowski szacowano wtedy na 8546 talarów. W latach 1653-1671 właścicielem zniszczonego folwarku krukowskiego był Ferdinand Wilhelm Anton von Rochau, a następnie Christian von Tschirnhaus. W 1673 roku opat Rosa zawarł umowę z von Tschirnhausem, na mocy której klasztor przejął za odszkodowaniem pieniężnym zarząd nad Krukowem. Następnie uzyskał od władz cesarskich zezwolenie na zakup dóbr rycerskich przez klasztor, co nastąpiło w 1675 roku. Cystersi energicznie przystąpili do odbudowy zniszczonej i zaniedbanej gospodarczo wsi. Zajęło im to kilkadziesiąt lat. W latach 1686-1687 dokonano rozgraniczenia Krukowa z sąsiednimi majątkami. Pod koniec XVII wieku powstały nowe zabudowania folwarczne. Prace budowlane zostały zakończone ok. 1693 roku o czym informował napis na budynku bramnym. W skład folwarku wchodziły wówczas: 2 domy mieszkalne, budynek gospodarczy, owczarnia, 2 stodoły i piekarnia. W 1702 roku wybudowano nowy młyn wodny nad Strzegomką. W 1721 roku ukończony został murowany spichlerz, a cały teren folwarczno-ogrodowy otoczono kamiennym murem. W uprawie folwarcznej stosowano trójpolówkę. Największy areał zajmowały uprawy zbożowe. W 1722 roku zebrano z pól folwarcznych 485 kop zboża (w tym 195 żyta), 5 kop grochu, 4 1/2 kopy wyki. hodowano 28 krów i cieląt, 21 wołów, 10 koni, 15 świń, 7 indyków i 26 kur. Około 1765 roku fiskus pruski szacował wartość majątku krukowskiego na 13 622 srebrnych talarów. W 1810 roku trzymano na folwarku krukowskim 17 koni, 10 wołów, 26 krów, 352 owiec, 22 świnie, 115 sztuk drobiu.

 

 Zabudowania folwarku w Krukowie na fragmencie mapy topograficznej z 1877 r., Topographische Karte (Meßtischblätter) 1:25 000

 

Kondycja finansowa folwarku krukowskiego podupadła w latach 1807-1808, kiedy na terenie wsi oraz majątku stacjonowały oddziały wojsk napoleońskich. Francuzi nakładali wysokie kontrybucje oraz rekwirowali płody rolne i inwentarz żywy. W 1810 roku zsekularyzowane dobra klasztoru krzeszowskiego zostały przejęte przez skarb państwa, który w ciągu następnych 2 lat większość z nich sprzedał osobom prywatnym. Kolejnymi właścicielami dóbr zastrużańskich byli: 1812-1817 – Maria Eliza Ruck (domu Hasenclever), 1817-1838 – Sophia Flügel – Hasenclever, 1838-1848 – Johann Wilhelm Oelsner, 1848-1862 – Julius Teodor Oelsner, 1862-1890 – Eduard Oswald Wilhelm Oelsner, 1890-1901 – Adalbert Oelsner, 1901-1925 – Eugen von Kulmiz, 1925-1928 – Gerhard Rudolf Fritz Peter Eugen von Kulmiz, 1928 – Karl Wilhelm Wofgang Karl von Keyserlingk, 1928-1945 – Wolfgang Karl Eugen i Adalbert Robert Aleksander von Keyserlingk.

Powierzchnia dóbr krukowskich w 1880 roku wynosiła 307 ha (204 ha gruntów ornych, 20,5 ha łąk, 67,5 ha lasu). Centrum gospodarczym był folwark z pocysterskimi budynkami gospodarczymi, które gruntownie przebudowano w drugiej dekadzie XIX wieku. W skład zabudowy folwarcznej wchodziło 5 budynków gospodarczych oraz 4 domy mieszkalne. Po 1907 roku folwark został rozbudowany, powstał wówczas okazały dom zarządcy majątku. Zmniejszyła się do trzech liczba domów mieszkalnych. Do dominium należał młyn wodny, rozbudowany i wyposażony w maszyny elektryczne w XX wieku. Folwark krukowski specjalizował się w uprawie roślin zbożowych, a w XX wieku także buraków cukrowych i lnu. W drugiej połowie XIX wieku w hodowli owce zostały zastąpione przez bydło krzyżówki oldenbursko-holenderskiej. Na folwarku trzymano ponadto 12 koni, 9 świń i ponad 120 sztuk drobiu. Po zakończeniu II wjony światowej część ziemi leżącej w granicach sołectwa Kruków użytkował do 1993 roku PGR Zastruże. W latach 70. część ziemi i kilka budynków gospodarczych przejęła spółdzielnia produkcyjna z Kalna. W 1988 roku w posiadaniu rolników indywidualnych znajdowało się 200 ha ziemi, w tym 158 ha gruntów ornych.

Obecnie w skład zabudowy gospodarczo-mieszkalnej dawnego folwarku w Krukowie wchodzą następujące budynki: obora z chlewem – ul. Spółdzielcza 1 (XIX/XX w.), stodoła ze stajnią – ul. Spółdzielcza 2 (koniec XVIII w., 2 połowa XIX w.), stodoła ze stajniami i częścią mieszkalną – ul. Spółdzielcza 4, 4a (koniec XVIII w., 1856 r.), obora z chlewem – ul. Spółdzielcza 4 (koniec XVIII w., 2 połowa XIX w.), budynek zarządcy folwarku – ul. Spółdzielcza 2 (ok. 1907 r.), budynek młyna wodnego – ul. Młyńska 2 (1702 r., 1 i 2 połowa XIX w.).

 

Mapa z zaznaczonymi budynkami dawnego folwarku w Krukowie: 1 - budynek młyna wodnego, 2 - budynek zarządcy folwarku, 3 - obora z chlewem (XIX/XX w.), 4 - stodoła ze stajnią (k. XVIII, 2 poł. XIX w.), 5 - obora z chlewem (k. XVIII w., 2 poł. XIX w.), 6 - stodoła ze stajniami i częścią mieszkalną (k. XVIII w., 1856 r.)

 

 Obora z chlewem – ul. Spółdzielcza 1 (XIX/XX w.), fot. GEZ Żarów 2021

1,5-kondygnacyjny, murowany, tynkowany budynek na rzucie wysłużonego prostokąta. Dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną. Elewacje rozczłonkowane nieregularnym rytmem małych otworów okiennych i półkolistych blend, zwieńczone gzymsem.

 

 

Stodoła ze stajnią – ul. Spółdzielcza 2 (koniec XVIII w., 2 połowa XIX w.), fot. GEZ Żarów 2021 / B.Mucha

Murowany z kamienia budynek na rzucie wydłużonego prostokąta, z ceglanym detalem detalem (obramienia otworów). Stodoła trójprzejazdowa, jednokondygnacyjna, z otwartą więźbą dachową. Stajnie, w skrajnych częściach budynku – dwukondygnacyjne. Nad całością dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną.

 

 

Stodoła ze stajniami i częścią mieszkalną – ul. Spółdzielcza 4, 4a (koniec XVIII w., 1856 r.), fot. GEZ Żarów 2021 / B. Mucha

Murowany z kamienia, z ceglanym detalem (obramienia otworów, gzyms).Stodoła dwuprzejazdowa, jednokondygnacyjna, z otwartą więźbą dachową. Skrajna część – mieszkalna – z poddaszem użytkowym. Nad całością dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną.

 

 

Obora z chlewem – ul. Spółdzielcza 4 (koniec XVIII w., 2 połowa XIX w.), fot. GEZ Żarów / B. Mucha

Murowany z kamienia budynek, z ceglanym detalem (obramienia otworów, gzyms).Jednokondygnacyjna przysadzista bryła na rzucie prostokąta. Dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną, z powiekami.

 

Budynek zarządcy folwarku – ul. Spółdzielcza 2 (ok. 1907 r.), fot. B. Mucha

Dwukondygnacyjny, murowany, tynkowany budynek, założony na rzucie prostokąta, z dwiema półkolistymi pseudobasztami w elewacji pn.-zach. Detal tynkowany w postaci trójkątnego frontonu na osi fasady, fryzu arkadowego pod gzymsem wieńczącym, gzymsy. Budowla w typie renesansowego budownictwa obronnego. W przyziemiu sklepienia krzyżowe. Budynek wielokrotnie przebudowywany.

 

 

Budynek młyna wodnego – ul. Młyńska 2 (1702 r., 1 i 2 połowa XIX w.), fot. B. Mucha

Dwukondygnacyjny, 7-osiowy, murowany budynek z częściowo użytkowym poddaszem. Zewnętrzna elewacja budynku jest tynkowana z tynkowanym detalem w postaci narożnych pilastrów, obramień i naczółków okiennych. Okna poddasza zamknięte łukiem pełnym. Bryłę nakrywa dwuspadowy dach pokryty dachówką. Na ścianie frontowej dawnego młyna umieszczona jest dekoracja heraldyczna w postaci tablicy z herbem, napisem i datą 1821 (tablica jest częściowo wyłamana, przez co niekompletna). W tym czasie młyn zyskał najprawdopodobniej współczesny wygląd. W herbie widoczny jest motyw koła młyńskiego bądź krzyża wpisanego w koło, które podtrzymują dwa lwy (symbol oczekiwania na przyjście Zbawiciela). Nad kołem znajduje się wyobrażenie, które naśladuje formą insygnia masońskie w postaci cyrkla (symbol mądrości, wiedzy, rozumu, twórczych i aktywnych sił Boga i człowieka) i węgielnicy (symbol równowagi i szczerość) nakrytych czapką błazna. Herb jest typowym przykładem godła cechu młynarzy jakim pieczętowali się młynarze należący do cechu w Królestwie Pruskim. Podobne znaki heraldyczne znane są z innych młynów wodnych i wiatraków, np. Mockrehna i Wittmund. Po wojnie w latach 40-tych XX wieku, młyn nosił nazwę "Chlebolas" i był dzierżawiony początkowo przez osoby prywatne. Przed rokiem 1950 został upaństwowiony. W drugiej połowie lat 50-tych przekwalifikowano go na młyn gospodarczy i przekazano władzom gromadzkim, które poddzierżawiały go osobom prywatnym. Nie remontowany stopniowo ulegał dekapitalizacji. W 1970 roku stan techniczny budynku wymusił zaprzestanie działalności, część maszyn zdemontowano i przeniesiono do młyna zastrużańskiego. Oficjalnie młyn unieruchomiono w dniu 6 marca 1972 roku.

 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

 

Źródła:
1. W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
2. W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
3. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
5. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej. Przewodnik po miejscach nieznanych i zapomnianych, Świdnica 2019
6. GEZ Żarów 2004 / 2021
7. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha

© 2022 Żarowska Izba Historyczna

Thursday the 28th. By BlueHost Review and Affiliate Marketing.