Zabytki w gminie - Wierzbna
Kościół (pw. Wniebowzięcia NMP): kościół w Wierzbnej wybudowany został w latach 1230-1250. Pierwsza wzmianka pisemna o nim pochodzi z 1283 roku. Budowla wzniesiona została zapewne z fundacji możnego śląskiego rodu Wierzbnów, który posiadał patronat nad świątynią. Pierwotnie był to orientowany kościół romański, który prawdopodobnie posiadał wezwanie maryjne. W 1347 roku biskup Henryk z Wierzbna przekazał patronat nad kościołem cystersom z Kamieńca Ząbkowickiego. Następnie w 1585 roku wykupili go wraz z całym lennem cystersi z Krzeszowa. W międzyczasie przeszedł on w 2 połowie XV wieku gruntowną restaurację i otrzymał nowy wystrój w stylu gotyckim. Do największego rozkwitu wierzbneńskiej świątyni przyczynili się jednak późniejsi krzeszowscy opaci: Bernhard Rosa, który utworzył tu w 1683 roku przeorat oraz opat Innozenz Fritsch, który rozbudował powstałe około 1696 roku skrzydło klasztorne w nowy barokowy kościół. Świątynia romańska została zachowana w całości, stając się niejako fasadą nowego kościoła (pełni ona m. in. funkcję kruchty oraz bocznych kaplic). Wzniesiona została z regularnych ciosów piaskowca z późniejszą murowaną i tynkowaną nawą, stanowiącą pierwotnie część budynku klasztornego. Dwie masywne wieże zwieńczone są późniejszymi, barokowymi hełmami. Nawa pierwotna z prezbiterium przykryte są dwuspadowymi dachami ceramicznymi. Budowniczym barokowego kościoła był Christoph Köhler. Nowy kościół został konsekrowany w 1730 roku. Jest to budowla murowana, tynkowana o zwartej bryle na planie prostokąta. W części kościelnej jednokondygnacyjna z regularnym układem ujednoliconych, zamkniętych odcinkowo otworów okiennych. W części klasztornej dwukondygnacyjna, ze zróżnicowanymi otworami. Część klasztorną – obecną część korpusu kościoła przykrywa czterospadowy dach ceramiczny. W murach zewnętrznych romańskiej świątyni zachowały się dwie renesansowe płyty nagrobne, poświęcone zmarłemu w 1571 roku Leonardowi, synowi rycerza Hansa Dietricha von Rohn z Bagieńca oraz żonie rycerza Kaspra von Schindel, Helenie z domu Mubrigen i ich dziecku. Wewnątrz natomiast (kaplica Grobu Pańskiego) znajduje się barokowe epitafium, upamiętniające zmarłego w 1713 roku Joachima Friedricha von Zedlitza. W dawnym prezbiterium i apsydzie widoczne są fragmenty późnoromańskiej polichromii z 2 połowy XIII wieku oraz późnogotyckich malowideł z 1 połowy XVI wieku z przedstawieniami Ewangelistów oraz Ojców Kościoła. Wnętrze nowszego kościoła wypełnia w większości barokowe wyposażenie, które trafiło tu w 1728 roku z dawnego kościoła opackiego w Krzeszowie: ołtarz główny autorstwa Georga Schröttera z obrazem "Koronacja NMP", pędzla Georga Wilhelma Neunhertza (dawniej ołtarz główny krzeszowskiej świątyni) oraz dwa ołtarze boczne, również z warsztatu Georga Schröttera: św. Rodziny i św. Józefa, z obrazami autorstwa Bernarda Krause. Do barokowego wyposażenia należy również ambona oraz chrzcielnica. Inne ciekawe elementy wyposażenia to barokowe obrazy ilustrujące Drogę Krzyżową oraz znajdujące się w prezbiterium przedstawienia czterech ewangelistów. Dekorację freskową sklepienia, obecnie przemalowaną, wykonał w 1735 roku Franz Heigel. Z 2 połowy XIX wieku pochodzą dwumanułowe, dwudziestogłosowe organy, wykonane przez wrocławską firmę Müller&Ackermann. W latach 1962-1969 kościół został gruntownie wyremontowany. Usunięto wówczas w budowli romańskiej XVIII-wieczną ścianę przedzielającą nawę, a także odkryto gotycką polichromię w prezbiterium. Teren przykościelny otoczony jest XVI-XIX-wiecznym murem o zmiennej wysokości, wzmocnionym niskimi zewnętrznymi przyporami z ostrołukową bramą od strony południowej. Drogę do dawnego ogrodu klasztornego (ob. do plebanii) od strony północnej zamyka murowana, bogata w detal (zwieńczenie w formie Oka Opatrzności, flankowane przez ozdobne wazony), neobarokowa brama z końca XIX wieku.
Pałac i park: już w XIII wieku w miejscu dzisiejszego pałacu wznosiła się murowana budowla, która była pierwotną rezydencją rycerską rodu Wierzbnów, bądź pierwszą plebanią. Obiekt ten zniszczony został na przełomie XIII i XIV wieku. Na jego miejscu już w XIV wieku powstała kolejna budowla wykonana z łamanego kamienia o prostokątnym zarysie z wymiarami 15x12,7 m. Budynek ten należał do popularnego na ówczesnym Śląsku typu wieży mieszkalnej. Do 1403 roku był siedzibą rycerzy von Rohnau, kiedy to sprzedany został (wraz z folwarkiem, ziemią uprawną, winnicą, młynem i in.) krzeszowskiemu klasztorowi cystersów. W czasie wojen husyckich budowla wraz z folwarkiem klasztornym została prawdopodobnie mocno zniszczona. Jej odbudowa datowana jest na ok. 1447 rok. W początkach XVI wieku dwór został przebudowany i zaadoptowany na siedzibę administratora folwarku należącego do klasztoru krzeszowskiego. Po utworzeniu w 1683 roku w Wierzbnej przeoratu, kolejna przebudowa uczyniła ze starego dworu, okazałą rezydencję. Dodano wówczas do korpusu dawnej budowli dwa skrzydła, wskutek czego powstało trójskrzydłowe założenie pałacowe o kształcie podkowy. Budynek miał dwie kondygnacje i przykryty był dachem czterospadowym z facjatami. Około 1893 roku nastąpiła przebudowa dawnej siedziby przeora w celu nadania jej Odpowiedniego dla epoki standardu mieszkalnego. Zmieniono wówczas częściowo rozplanowanie oraz przeznaczenie niektórych pomieszczeń. Założono instalację elektryczną i wodno-kanalizacyjną. Z zewnątrz odnowiono i wzbogacono detal architektoniczny elewacji w typie barokowym (pilastry, obramienia okien i drzwi, gzymsy, boniowanie). Zmieniono wykroje wszystkich okien z prostokątnych na zamknięte półkolem. Od strony zachodniej dobudowano balkon, a od południowej dwa tarasy, jeden z loggią. Dojazd do pałacu zamknięty został trzyosiową, murowaną i tynkowaną neobarokową bramą z podziałami ramowymi (środkowy przejazd w formie pełnołukowej arkady, po bokach odcinkowo zamknięte blendy, w zwieńczeniu trójkątny osiowy szczyt). Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku, folwark wierzbneński zajmowała Armia Radziecka, doprowadzając do zrujnowania pałacu i rozgrabienia majątku ruchomego. W okresie późniejszym w zabudowania „podworskie” przejął PGR . Dopiero w latach 60-tych XX w. przeprowadzony został remont budynku pałacowego (m.in. zmiana w rozplanowaniu wnętrz, wybicie nowych okien), który przeznaczony został na cele mieszkaniowe. Brak należytej troski sprawił, że z upływem czasu pałac stał się jedynie „zamieszkałą ruiną”. Od 2002 roku zespół poklasztorny wraz z pałacem jest własnością prywatną.
Budynek klasztorny, tzw. długi dom: wybudowany został ok. 1696 roku (przed 1729 ?). Mieściły się w nim w części południowej pomieszczenia konwentu z kaplicą, a w części północnej zaplecze gospodarcze z browarem w piwnicy. Budynek założony był na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 95,7x12 m. Była to budowla dwukondygnacyjna, 16 i 2-osiowa z bardzo skromnymi elewacjami i detalem architektonicznym. Po sekularyzacji dóbr klasztornych w 1810 roku, budynek zaczął pełnić funkcję oficyny pałacowej. Ok. 1893 roku został przebudowany. Do barokowego wystroju budynku dodano wówczas elementy neogotyckie: gzyms arkadowy, pilastry, ostrołukowe okna w kaplicy, a od strony południowej dobudowano loggie z tarasem. Nad drzwiami umieszczono supraportę z dwoma herbami (jeden rodziny von Waldenberg). Po zakończeniu II wojny światowej budynek został kompletnie zdewastowany. Przez następnych 30 lat (do lat 70-tych XX w.) służył jako magazyn. Fatalny stan techniczny budowli pogarszał się przez kolejnych kilkanaście lat, zmieniając ją w kompletną ruinę.
Zabudowania folwarczne: powstałe w latach 80-tych XVIII w. (po 1784 r.) w miejscu wcześniejszej zabudowy gospodarczej, która została zniszczona przez wielki pożar. Na polecenie opata krzeszowskiego Placidusa Mundferinga wybudowano wtedy wielki kompleks budynków folwarcznych zorganizowanych wokół 3 dziedzińców. W latach 60-tych XX w. część zabudowy folwarcznej została wyburzona. Kolejne rozbiórki i wpływ czynników atmosferycznych sprawił, że do początku lat 90-tych, przetrwały tylko fragmenty 4 budynków gospodarczych
Wieża wodna: wybudowana została przed 1683 r. w celu zaopatrywania majątku klasztornego w wodę. Jest budowlą murowaną i tynkowaną, założoną na planie kwadratu. Posiada kształt prostopadłościanu, lekko zwężającego się ku górze. Pierwotnie jej wysokość wynosiła ok. 50m (obecnie ponad 30 m, 6 kondygnacji), czyli mniej więcej tyle ile wynosiła różnica wzniesień pomiędzy rzeką, a klasztorem. Na szczycie wieży znajdował się zbiornik na wodę (dostarczana mechanizmem czerpakowym), podgrzewany w porze zimowej. Do zabudowań przeoratu cysterskiego woda płynęła drewnianym wodociągiem. W XIX wieku system wodociągowy przestał być wykorzystywany. Zdemontowano wówczas zbiornik wodny. W latach 30-tych XX w. przeprowadzono prace zabezpieczające budowlę, którą nazwano na cześć poety świdnickiego, wieżą Paula Kellera. Ok. 1935 roku wmurowano w ścianę wieży tablicę z popiersiem poety.
Kaplica neogotycka: wybudowana została pod koniec XIX wieku, po wyburzeniu w trakcie budowy drogi powiatowej Świdnica-Wierzbna-Żarów starej barokowej kapliczki pokutnej
Kamienne krzyże pojednania:
1) łaciński wykonany z granitu. Wymiary: 100x73x22 cm. Wraz z czterema pozostałymi krzyżami znajduje się w parku przypałacowym
2) maltański, granitowy z wyrytą dolną aureolą. Wymiary: 113x85x27 cm
3) maltański wykonany w granicie. Wyryta jest na nim włócznia o wymiarach 120x7 cm. Wymiary krzyża: 172x85x23 cm
4) maltański, granitowy z wyrytą pełną aureloą i mieczem. Wymiary: 147x68x36 cm.
5) maltński, granitowy. Wymiary: 96x83x15 cm
6) łaciński wykonany z piaskowca. Wyryta jest na nim kusza. Znajduje się przy ogrodzeniu dawnej szkoły
7) łaciński, granitowy. Stoi 1,5 km od Wierzbnej przy rozwidleniu dróg polnych do Pankowa i Gołaszyc (w 1930 r. został przeniesiony w to miejsce z parku przypałacowego w Wierzbnej)
8) W XVII w. przy skrzyżowaniu dróg (w miejscu dzisiejszej neogotyckiej kaplicy), stał ósmy krzyż kamienny. Wedle zapisu pochodzącego z kroniki klasztoru krzeszowskiego, krzyż ten został zbezczeszczony przez woźnicę, którego wóz utknął na skrzyżowaniu dróg w błocie. Nie mogąc zmusić konia do wyciągnięcia wozu, uderzył on w złości batem w umieszczoną na krzyżu figurkę Chrystusa. Jak donosi kronika klasztorna, spotkała go surowa kara – uschła mu ręka i zmarł w biedzie. Na polecenie ówczesnego opata krzeszowskiego Martinusa Claveu, krzyż został przeniesiony do Krzeszowa i ustawiony w kościele. Nazywano go „krzyżem wierzbneńskim” i noszono na procesjach. W miejscu krzyża wzniesiona została w XVII w. barokowa kapliczka pokutna.
Słupy dziękczynne
1) Figura św. Jana Nepomucena. Składa się z postumentu z chronogramem (data 1701), kolumny toskańskiej oraz spoczywającej na niej figury przedstawiającej postać świętego w typie kanonicznym – święty stoi w stroju kanonika z krucyfiksem w lewej ręce. Kolumna z figurą świętego, ustawiona została w centrum miejscowości przez mieszkańców w podzięce za wieloletni brak wylewów Strzegomki
2) XVIII-wieczny słup dziękczynny stojący przy cmentarzu. Składa się z postumentu, kolumny toskańskiej i figury przedstawiającej postać świętej ?? z dłońmi złożonymi w modlitewnym geście. Słup ten upamiętnia wielka zarazę bydła, która dotknęła miejscowość i ustawiony jest w miejscu, gdzie zakopano 50 padłych zwierząt
Budynek dawnego kościoła ewangelicko-augsburskiego: w 1892 roku na potrzeby ewangelików wierzbneńskich, hrabia Alfred von Waldenberg przekazał budynek dawnej oranżerii. W ciągu kilku miesięcy parter obiektu zaadoptowany został na świątynię, a piętro na szkołę. Na początku XX wieku w budynku zamieszkał pastor. Dawny kościół ewangelicko-augsburski, wzniesiony ok.1730 roku, jest budowlą murowaną, tynkowaną z tynkowanym detalem (obramienia, płyciny nad- i podokienne, gzymsy), dwukondygnacyjną i 9-osiową. Otwór wejściowy budynku umieszczony osiowo, osłonięty jest późniejszym gankiem. Elewacje zewnętrzne posiadają kompozycję symetryczną, dośrodkową. Bryłę obiektu nakrywa dach mansardowy, kryty dachówką ceramiczną.
Opracowanie
Bogdan Mucha