Dawna pastorówka w Mrowinach

Pastorówka to potoczne określenie budynku będącego mieszkaniem pastora czyli duchownego protestanckiego. Alternatywnie nazywana jest plebanią, określeniem stosowanym także w innych tradycjach chrześcijaństwa. Zwykle budynek taki położony jest w pobliżu kościoła przynależącego do zboru, zatrudniającego duchownego, względnie duchownych zamieszkałych w pastorówce. Nie istnieje wzorcowy model budowli tego typu, stąd pastorówki przybierały różne kształty, zależne od możliwości finansowych zboru oraz planu i położenia nieruchomości, na której były wznoszone. Przykładem zabytkowych pastorówek znajdujących się w Polsce są obiekty znajdujące się m.in. w Jaworze przy Kościele Pokoju (woj. dolnośląskie), Księginicach Małych (woj. dolnośląskie), Lesznie (woj. wielkopolskie), Łomnicy (woj. dolnośląskie), Ostromecku (woj. kujawsko-pomorskie), Proszowej (woj. dolnośląskie), Zelgnie (woj. kujawsko-pomorskie). Budowa pastorówki w Mrowinach, gm. Żarów (niem. Konradswaldau), ukończona została 10 czerwca 1743 roku. Wedle rysunku Friedricha Bernharda Wernera z lat 1745-1748, budowla znajdująca się po północnej stronie kościoła ewangelickiego, była parterowym budynkiem, założonym na planie prostokąta z użytkowym poddaszem, który pokryty był czterospadowym dachem z dwiema mansardami (facjatami) od strony wschodniej i zachodniej. Obiekt swoim wyglądem architektonicznie nawiązywał do późnej fazy budownictwa barokowego.

Najprawdopodobniej w 1 połowie XIX wieku, został gruntownie przebudowany, czego dowodem jest późniejsza fotografia z ok. 1923 roku. Wówczas pastorówka miała kształt dwukondygnacyjnego budynku o regularnej bryle z użytkowym poddaszem, który pokryty był dwuspadowym dachem o małym kącie nachylenia połaci. Fasada o prostych liniach, symetryczne rozmieszczenie otworów okiennych oraz oszczędność wyrazu tego obiektu mówi o jego klasycystycznych korzeniach. W 1925 roku mrowińska siedziba pastora, została po raz kolejny przebudowana. Otrzymała wtedy, zachowany do dziś secesyjny wygląd. Obecnie dawna pastorówka to murowany jednokondygnacyjny, 5- i 2-osiowy budynek na wysokich piwnicach z mieszkalnym poddaszem. Obiekt nakryty jest ceramicznym dachem masardowym (typ dachu łamanego, w którym każda z połaci składa się z dwóch części: górnej - o mniejszym kącie nachylenia oraz dolnej - stromej, co zwiększa możliwości użytkowania poddasza). Na osi środkowej fasady budynku umiejscowiony jest odcinkowy ryzalit wejściowy z zamkniętym pełnołukowo otworem drzwiowym, flankowanym u góry owalnymi okienkami.

Budynek pastorówki przy kościele ewangelickim w Mrowinach, fragment rysunku Friedricha Bernharda Wernera z lat 1745-1748, archiwum autora

 Widok na pastorówkę w Mrowinach z ok. 1923 roku, przed przebudową, archiwum autora

Widok na pastorówkę w Mrowinach po przebudowie w 1925 roku, archiwum autora

Autorem planu przebudowy pastorówki w Mrowinach był znany wrocławski architekt Herbert Eras, który tworzył w latach 1907-1945. Projektant był członkiem BDA – Niemieckiego Związku Architektów, na początku XX wieku należał obok Conrada Helbiga, Richarda i Paula Ehrlichów, Richarda Mohra i Ericha Graua do najbardziej cenionych wrocławskich architektów projektujących jednorodzinne domy mieszkalne i luksusowe wille na zlecenie zamożniejszej części mieszkańców Wrocławia. Jego pierwsze wrocławskie dokonania datowane są od roku 1907: kamienica jednorodzinna przy ul. Dworcowej 1 i pawilon VII Niemieckiego Święta Towarzystwa Śpiewaczego. Przed I wojną światową zaprojektował m.in. willę Zimmermann w Polanicy-Zdroju w roku 1906, willę przy dzisiejszej ul. Szymanowskiego 15 w 1909 roku, willę Clary Fuhrmann w Karpaczu Górnym w tym samym roku, swój własny dom przy Olszewskiego 11 w 1913 roku oraz hotel górski Teichmannbaude w Karpaczu, obecnie noszący nazwę Orlinek, także w roku 1913 roku. Styl w jakim tworzył w tym czasie to połączenie historyzmu z Landhausem – tradycyjnym śląskim budownictwem, czasem też włączając elementy secesji. W okresie międzywojennym Herbert Eras podążał w kierunku modernizmu, nie porzucając całkowicie Landhausu. W latach dwudziestych wykonał projekty dwóch dużych, funkcjonujących do dziś schronisk górskich w Karkonoszach: Schlesierhaus – Śląskiego Domu wybudowanego w latach 1921-22, a w roku 1928 roku schroniska młodzieżowego Rübezahl - dziś PTTK Odrodzenie, projekt którego zwyciężył w rozpisanym wcześniej konkursie. We Wrocławiu stworzył m.in. projekt rozbudowy zakładów kąpielowych przy ul. Teatralnej w latach 1925-27 i budynki pomocnicze szpitala diakonijnego Bethanien przy dzisiejszej ulicy Krakowskiej w 1925 roku.

Dawna pastorówka przy ul. Szkolnej 6 w Mrowinach, ob. Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy, fot. B.Mucha

Styl architektury, w jakim Herbert Eras zaprojektował przebudowę pastorówki w Mrowinach, to tzw. Secesja. Kierunek ten rozwijał się w latach 1899-1925, lecz jego zasadniczy rozkwit trwał od około 1905 roku. Secesja była rezultatem poszukiwań wyzwolenia formy budynku z czystego naśladownictwa dawnych epok (historyzmu) i wytworzenia nowego stylu. Okres secesji w architekturze jest obecnie bardzo różnie określany w poszczególnych krajach, jednak nazwano go prawie równocześnie z powstaniem stylu. Popularna w Polsce nazwa secesja, używana także m.in. w Austrii (Sezession) wywodzi się z nazw grup artystycznych: secesji wiedeńskiej i monachijskiej. W Niemczech i krajach skandynawskich używa się raczej nazwy Jugendstil (styl młodzieżowy), we Francji Art nouveau (nowa sztuka), w Hiszpanii i Włoszech mówi się o modernism. Z kolej w Wielkiej Brytanii nowy styl propagował ruch artystyczny Arts and Crafts. Secesję cechowała forma stosunkowo abstrakcyjna, lecz jednocześnie o bogatej ornamentyce. Poza czołowymi architektami, wyznaczającymi rozwój kierunku, styl ograniczał się zasadniczo do zdobnictwa, sprawy funkcji i konstrukcji pozostawiając inżynierom budowlanym. Szczególnie jest to widoczne w budownictwie mieszkaniowym, gdzie rozwiązania urbanistyczne i rzuty mieszkań pozostały zgodne z praktyką XIX w. Budynki użyteczności publicznej, choć wykazujące się innowacyjnością, korzystały z wątków romantycznych i elementów zarówno neoromańskich , jak i neogotyckich. Ornament secesyjny miał nie tylko podkreślać konstrukcję i tektonikę budynku, lecz także stanowił symboliczne przedstawienie jego funkcji. Wśród ornamentyki secesyjnej pojawiają się stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, reliefy wypełniają niekiedy całą powierzchnię ścian zewnętrznych. Elewacje posiadają ciągłą i płynnie przechodzącą powierzchnię, widoczne jest zamiłowanie do miękkich i krzywych linii i wyobleń. Ornament obejmuje także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.

Do najbardziej charakterystycznych cech architektury secesyjnej, które w 1925 roku nadane zostały pastorówce w Mrowinach, należy odcinkowy wyoblony ryzalit wejściowy przechodzący w prostą powierzchnię, owalne okienka znajdujące się nad zamurowanym wejściem od strony ulicy oraz nieistniejąca już ozdobna balustrada schodów. Budynek pełnił funkcję pastorówki do 1945 roku. Na przestrzeni 200 lat zamieszkiwali go kolejni mrowińscy pastorowie: Johann George Lemberg (1743-1757), Johann Gotthard Buchhold (1758-1777), Johann Samuel Hoefer (1777-1820), Karl Siegismund Taeuber (1821-1853), Martin Nagel (1854-1857), Albert Pavel (1857-1869), Friedrich Wiese (1870-1902), Johann Minssen (1902-1920), Georg Kliesch (1920-1927), Gottfried Leder (1927-1945). Obecnie budynek dawnej pastorówki przy ul. Szkolnej 6 w Mrowinach, podlega pod miejscowy Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy.

Źródła:
W.Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
W.Żenczykowski, Budownictwo Ogólne. T. 2/1 - Elementy i konstrukcje budowlane, Warszawa 1990
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996
W.Koch, Style w architekturze, Warszawa 2007
W.Skowroński, Ilustrowany leksykon architektoniczno-budowlany, Warszawa 2008
P.Birecki, Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich, Toruń 2014
http://wiki-de.genealogy.net/
https://www.wikipedia.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha