Heinrich Gottfried Matuschka - astronom, fizyk, matematyk i znawca śląskiej flory z Pyszczyna

Kiedy w 1776 roku za oceanem w Filadelfii ogłoszono akt prawny autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona, a więc słynną Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych, na Dolnym Śląsku młody naukowiec z Pyszczyna, opublikował swoje monumentalne dzieło poświęcone roślinności Śląska. Jego praca do dziś stanowi cenne źródło poznawcze z zakresu botaniki naszego regionu. Kim wiec był owy autor, który tytułował się hrabią i baronem ? Heinrich Gottfried hrabia von Matuschka, baron von Toppolczan und Spaetgen, urodził się 22 lutego 1734 roku w Jaworze (Jauer), w rodzinie zamożnego szlachcica, barona von Spättgen und Toppolzan auf Pitschen. Wykształcony przez znakomitych nauczycieli na dworze ojca, uczył się następnie w Kolegium Jezuickim we Wrocławiu, gdzie po ukończeniu pełnego kursu i zdaniu egzaminów uzyskał stopień bakałarza i magistra filozofii. Z woli ojca poświęcił się następnie naukom prawniczym. W roku 1754 został referendarzem Oberamtsregierung we Wrocławiu, w roku 1755 udał się do Berlina, gdzie zdał egzamin przed Królewską Prawniczą Komisją Egzaminacyjną, później zaś przez rok pracował w tamtejszej kancelarii sądowej. W roku 1756 otrzymał stanowisko radcy przy Oberamtsregierung we Wrocławiu, z którego właśnie zrezygnował jego ojciec. W roku 1770 ze względu na stan zdrowia wystąpił ze służby i odtąd zajmował się głównie fizyką, astronomią i matematyką, opracowywał tablice astronomiczne, badał zjawiska atmosferyczne, mierzył barometrem wysokość różnych punktów w terenie, doskonalił przeróżne aparaty elektryczne, badał inklinację igły magnetycznej, jednak wyniki swych badań publikował rzadko. Jego prace były wysoko oceniane zarówno przez Akademię Nauk w Berlinie, jak i przez ówczesnych koryfeuszy matematyki - Lamberta, Grangego i Bernouilliego - z którymi Matuschka prowadził obszerną korespondencję.

Ponieważ poważny wysiłek umysłowy połączony z siedzącym trybem życia oddziaływał niekorzystnie na stan jego zdrowia, przyjaciel Abt von Felbiger poradził mu, by dla wypoczynku zajął się zbieraniem roślin. W tym samym czasie w jego ręce dostała się naukowa spuścizna zmarłego przedwcześnie wrocławskiego lekarza i botanika Rudolpha, co spowodowało, że z zapałem zajął się tą nową dla niego dziedziną nauki, jaką była botanika. W latach 1776-1777 opublikował w języku niemieckim obejmującą 736 gatunków roślin "Florę Śląską", która wzorowana była na dziełach "Historia stirpium Helvetiae" Hallera i "Flora austriaca" Jacquina. Do uporządkowanych według systemu Linneusza opisów roślin dołączył w niej szereg własnych obserwacji oraz informacje o zastosowaniu poszczególnych roślin w medycynie, dietetyce, gospodarstwie domowym i przemyśle.

Heinrich Gottfried hrabia von Matuschka, baron von Toppolczan und Spaetgen

Przygotował też 801 rysunków roślin zebranych w 16 teczkach in folio o tytule "Ectypa stirpium silesiacarum" - rysunki te nie zostały jednak wydane. W roku 1779 Matuschka wydał w języku łacińskim "Wyliczenie roślin na Śląsku dziko rosnących", które obejmowało już 1221 gatunków. Rejestr, będący uzupełnieniem "Flory Śląskiej", ukazał się dopiero po jego śmierci w roku 1789. Nie doczekał się realizacji jego projekt opracowania kalendarza rolniczego na podstawie obserwacji zjawisk zachodzących w przyrodzie. Działalność naukowa nie wyczerpywała bynajmniej całego zakresu zainteresowań Matuschki. Zajmował się również malarstwem i muzyką, znał dobrze języki klasyczne oraz język francuski i włoski, a na rok przed śmiercią nauczył się również języka angielskiego. Był członkiem Śląskiego Towarzystwa Patriotycznego i Gesellschaft Naturforschender Freunde w Berlinie. Pracował niestrudzenie do ostatniego dnia życia, pozostawiając liczne uzupełnienia do "Flory Śląskiej" oraz projekt pracy o szacie roślinnej Śląska, która miała być uporządkowana według stanowisk. Gruźlica, z powodu której w młodym jeszcze wieku musiał przejść w stan spoczynku, doprowadziła w końcu do jego przedwczesnej śmierci, w wieku niespełna 46 lat. Zmarł 19 listopada 1779 roku w Pyszczynie (Pitschen) koło Środy Śląskiej (Neumarckt). Nad jego grobem wykonano skomponowane przez niego w jakiś czas przed śmiercią "Dies Irae". Von Schreber połączył kilka południowoamerykańskich gatunków roślin z rodziny Rubiaceae (Marzanowate) w jeden rodzaj, któremu na jego cześć nadał nazwę Matuschkaea. Zbiory botaniczne Matuschki zostały włączone do Zielnika Śląskiego gromadzonego przez Śląskie Towarzystwo Kultury Ojczystej. Przechowywano je w siedzibie Towarzystwa na Tamce, zaś w roku 1944 zostały ukryte na Tarnogaju, jednak nie przetrwały oblężenia Festung Breslau.

Pierwsze strony Flory Śląskiej autorstwa Heinricha Gottfrieda Matuschki z 1776 roku. Co ciekawego wydawcą tego dzieła był Wilhelm Gottlieb Korn przodek późniejszych właścicieli Siedlimowic

Ważniejsze prace:
1750 – Traite de l’art militaire dans la fortification, l’attaque et la defense des places selon la Methode de Monsieur le Marechal de Vauban. Breslau.
1774 – Von den Pflanzen, welche den Schafen schädlich sind. Oekonom. Nachr. 2.
1776−1777 – Verzeichniss der in Schlesien wildwachsenden Pflanzen, welche in der Färberei gebraucht werden können. Ibid. 4−5.
1776−1777 – Flora Silesiaca, oder Verzeichnisse der in Schlesien wildwachsenden Pflanzen. Breslau.
1779 – Enumeratio stirpium, in Silesia Sponte crescentium in usum herborisantium. Vratisla− viae.
1779 – Über den Elektrophor und Volta’s elektrische Pistole. Oekonom. Nachr. 7.
1789 – Botanische Geschlechtsund Nahmens Register. Breslau (Uzupełnienie „Flora Silesia− ca”).

Źródła:
Binder F. 1884. Allg. Deutsche Biogr. 20. S. 681−682.
Goeppert H. R. 1832. Schl. Prov. Blätt. 95. S. 324−332.
Goeppert H. R. 1876. Jber. Schl. Ges. f. vaterl. Kultur 54. S. 120−121.
Pax F. 1915. Schlesiens Pflanzenwelt. Jena. S. 5−6 (portret).
Rostański K. 1963. Historia Zielnika Instytutu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Acta Univ. Wratisl. 14. S. 283, 287, 291. Sachs R. 1981.
Die „Flora Silesiaca” des Heinrich Gottfried Graf von Matuschka. Jahrbuch der Friedrich−Wilhelms−Uni− versität zu Breslau 22. S. 92−115.
Schube T. 1930. Das Herbar des Grafen H.G. Mattuschka. Jber. Schl. Ges. f. vaterl. Kultur 102. S. 66−72.
Snoch B. Górnośląski Leksykon Biograficzny. Katowice 1997. S. 151.
Streit K. K. 1776. Alphabetische Verzeichniss aller im Jahre 1774 in Schlesien lebender Schriftsteller. Breslau. S. 87−88.

Źródło tekstu: Materiały i opracowania 3. Biograficzny słownik przyrodników śląskich, cz1., Katowice 2000, str. 125-126

Tekst nadesłany przez pana Marka z Irlandii, mającego bezpośredni kontakt z mieszkającą tam rodziną potomków rodu von Matuschka. SKŁADAMY SERDECZNE PODZIĘKOWANIA

Ilustracje z archiwum B. Mucha

Przygotował
Bogdan Mucha