Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Wiatraki w pobliżu Żarowa

Drukuj
Utworzono: środa, 05, grudzień 2012

W gęstej porannej mgle słychać nieustanne miarowe skrzypienie i suchy turkot. Nieśmiale wyłaniają się kontury wysokiego cienia oraz ruchomy rytm nienaoliwionych dostatecznie piast. Odgłosy kilku pobliskich, pracujących wiatraków zlewają się w jeden rytm, tworząc symfonię wiatru, kamieni młyńskich i drewnianych zębatek. Jest to symfonia ludzkiej pracy nieodłącznie wpisana w polski krajobraz. Czas przeminął jednak nieubłagalnie. Tętniące niegdyś życiem drewniane i murowane wiatraki stoją dzisiaj nieruchome, milczące i bezużyteczne. Po wielu nie pozostał nawet najmniejszy ślad. Te, które przetrwały, są sędziwym świadectwem minionej epoki i nieodparcie kojażą się z łanami złocistego zboża oraz chlebem. Symbole te stopniowo znikają niestety z naszego otoczenia i życia. Jest ich coraz mniej. Dziś chcemy napisać słów kilka o wiatrakach, których pracowity szum był słyszalny niegdyś dla mieszkańców naszej pobliskiej okolicy.

Tak wyglądał niegdyś wiatrak w czasie pracy

Wedle opisów dóbr ziemskich, dwa młyny – wiatraki stały w XVIII wieku w Imbramowicach (niem. Ingramsdorf), w tym jeden w Górnych Imbramowicach. Wzmianki o nim pochodzą z lat 1726, 1785 i 1800. W pierwszej połowie XIX wieku oba wiatraki były jeszcze w dalszym ciągu użytkowane. W drugiej połowie XVIII wieku młyn – wiatrak znajdował się także w Mikoszowej (niem. Niklasdorf). Wedle opisów, pracował on bez przerwy jeszcze przed 1829 r. Jak donoszą zapisy z ok. 1765/1787 roku w Bukowie (niem. Bockau) funkcjonowały młyn – wiatrak. Dalsze jego losy pozostają jednak nieznane. W drugiej połowie XVIII wieku wiatrak istniał także w pobliżu Mrowin (niem. Konradswaldau). Zlokalizowany był na tzw. Górze Witracznej. Pod koniec XIX wieku właściciel starego młyna – wiatraka wybudował, tuż koło niego nowy, mniejszy wiatrak. Przerabiano w nim zboże na śrutę i kaszę. Z chwilą otwarcia w okolicy kilku zmechanizowanych młynów, właściciel wiatraków mrowińskich zmuszony był w 1908 roku zaprzestać działalności. Obszar, na którym stały oba młyny wykupiła powiększająca pole eksploatacyjne kopalnia węgla brunatnego. Jeden ze wiatraków stał podobno jeszcze w 1944 roku.

Cennych informacji o lokalizacji, a także o czasie istnienia wspomnianych młynów wietrznych dostarczają stare mapy pobliskiej okolicy. Mapa Principatvs Silesiae Schwidnicensis Secundum ejusdem Circvlos Schweidnitz, St... z 1736 roku obrazuje nam istnienie w tym czasie wiatraków w pobliżu Mikoszowej oraz przy drodze z Mrowin do Wostówki (niem. Neu Sorgau). Młyny te zbudowane zostały bez wątpienia przed rokiem 1736. Być może powstały w XVII wieku, lub jeszcze wcześniej. Na mapie topograficznej z 1833 roku oznaczono oprócz wspomnianych wiatraków, dwa obiekty w pobliżu Imbramowic. Jeden na południowo-zachodnim zboczu Góry Pyszczyńskiej, drugi po lewej stronie polnej drogi w kierunku Bukowa (dzisiejsza droga koło cmentarz parafialnego). Na mapie tej miejsce znalazł również wiatrak znajdujący się na wzniesieniu 177 m.n.p.m., na wschód od zabudowań Bukowa. Jego powstanie datowane jest na 2 połowę XVIII w. – przed 1833 r. Na kolejnej mapie Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 (Generalstabskarte) 449 Schweidnitz z 1893 roku, umieszczono symbol wiatraka koło Bukowa, Imbramowic (obiekt na połudnowo-zachodnim zboczu Góry Pyszczyńskiej) oraz murowanego wiatraka typu "holenderskiego" w pobliżu Pyszczyna (niem. Pischen). Przed 1893 (po 1833 r.) przestały istnieć wiatraki w: Mikoszowej, Imbramowicach (przy polnej drodze w stronę Bukowa) i przy drodze Mrowiny – Wostówka, gdzie powstała niewielka żwirownia. W tym też czasie, zapewne w 2 połowie XIX wieku wzniesiono murowany wiatrak, tzw. typu "holenderskiego" w pobliżu Pyszczyna. Jest to jedyny zachowany, choć w postaci ruiny, wiatrak na obszarze dzisiejszej gminy Żarów. Na mapie Topographische Ubersichtskarte des Deutschen Reiches - Schweidnitz 1901-17, skala l:200 000 widnieje z kolei wiatrak zlokalizowany na północny-zachód do miejscowości Łażany (niem. Laasan). Jego powstanie datowane jest na lata 1893-1901. Wspomniane młyny wietrzne w pobliżu Bukowa, Imbramowic, Łażan i Pyszczyna użytkowane były co najmniej do 1942 roku o czym przekonuje nas mapa Topographische Karte Messtischblatt 5064 Striegau, 5065 Ingramsdorf 1:25 000 z 1942 roku.

Fragmenty mapy Principatvs Silesiae Schwidnicensis Secundum ejusdem Circvlos Schweidnitz, St... z 1736 roku. Po lewej wiatrak w pobliżu Mikoszowej (Niclasdorf), po prawej wiatrak między Mrowinami (Conradswalde) i Wostówką (Sorge)

Wiatraki w pobliżu Mrowin (Konradswalde), Imbramowic (Jngramsdorf), Bukowa (Bockau) i Mikoszowej (Niclasdorf) na mapie z 1833 roku

Wiatraki w pobliżu Bukowa (Bockau), Pyszczyna (Pitschen) i Imbramowic (Ingramsdorf) na mapie Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 (Generalstabskarte) 449 Schweidnitz z 1893 roku

Wiatraki w pobliżu Łażan (Laasan), Imbramowic (Ingramsdorf), Bukowa (Bockau) i Pyszczyna (Pistchen) na mapie Topographische Karte Messtischblatt 5064 Striegau, 5065 Ingramsdorf 1:25 000 z 1942 roku

Na ówczesnych mapach, zwłaszcza mapie topograficznej z 1942 roku, symbolika oznaczająca młyn – wiatrak, pozwala nam określić, czy była to budowla o konstrukcji drewnianej – tzw. koźlak lub paltrak, czy też murowany – wieżowy obiekt założony na planie koła, tzw. holender. W świetle źródeł kartograficznych i zachowanych reliktów w terenie, nałeży wspomnieć, że jedynym murowanym wiatrakiem w najbliższej okolicy Żarowa, był omawiany już szerzej "holender" z Pyszczyna. Pozostałe wiatraki (Buków, Imbramowice, Łażany, Mikoszowa, Mrowiny – Wostówka) były to drewniane młyny, zapewne o konstrukcj tzw. koźlaka. Czym był koźlak, paltrak i holender ? Czym się różniły i czym charakteryzowały ?

 

Konstrukcaja Koźlaka, Paltraka i Holendra

Najstarszym i najpopularniejszym typem drewnianego wiatraka był tzw. wiatrak kozłowy, czyli "koźlak". Typ ten pojawił się XII wieku w Belgii, lub północnej Francji. W pierwszej ćwierci XIV wieku występował już na Kujawach i w Wielkopolsce. Rozpowszechnienie w innych regionach przypada na wiek XV. Nazwa tego wiatraka pochodzi od kozła, czyli specjalnej podstawy, na której słupie spoczywał cały korpus budowli. Słup kozła stanwił ponadto pionową oś, wokół której obracano całą konstrukcję wiatraka wraz z mechanizmem po to aby jego śmigła (skrzydła) przyjmowały odpowiednie położenie w stosunku do napędzającego je wiatru. Cechą charakterystyczną tego typu wiatraka było to, że jego cały budynek wraz ze skrzydłami był obracalny wokół pionowego, drewnianego słupa tzw. sztembra. Sztember podparty był zazwyczaj czterema zastrzałami, a jego dolne zakończenie tkwiło w dwóch krzyżujących się podwalinach. Konstrukcja takiego podparca budynku wiatraka nosiła nazwę kozła. Ściany koźlaków miały najczęściej drewnianą konstrukcję szkieletową i były ścianami wiszącymi, zawieszonymi na koźle za pośrednictwem odpowiednich belek o bardzo dużych przekrojach poprzecznych. Początkowo ściany te nie sięgały prawie do samej ziemi (ze względu na koszt i ciężar) i odsłaniały widoczny z daleka kozioł. Całość przypominała wyglądem tzw. "chatkę na kurzej stopce", co doskonale ilustruje wspomniana wcześniej mapa Principatvs Silesiae Schwidnicensis Secundum ejusdem Circvlos Schweidnitz, St... z 1736 roku. Połączenie korpusu wiatraka z kozłem było ruchome i umożliwiało jego obracanie wokół własnej osi. Było to niezbędne, bowiem młynarz musiał dostosować pozycję wiatraka do kierunku wiatru. Do obracania wiatraka służył drąg drewniany o długości 8-9 m tzw. łogon lub dyszel. Drąg ten przytwierdzony był jednym końcem do belek izbicowych wewnątrz wiatraka drugim oparty na odpowiedniej podpórce. Na jego zewnętrznym końcu znajdował się łańcuch przyczepiony do kołowrotu. Czasami zamiast kołowrotu używano koni. Wiatrak koźlak posiadał trzy kondygnacje: kondygnacja dolna była zajęta przez konstrukcję kozła, zaś na kondygnacji środkowej (zawierała kamienie młyńskie) i górnej odbywała się produkcja mąki. Koźlak był w stanie w ciągu 120 do 150 wietrznych dni roku zemleć od 60 do 90 ton ziarna. Młyny tego typu dotrwały bez zasadniczych zmian konstrukcyjnych do XX wieku i stanowiły najliczniejszą grupę wiatraków, także w naszej pobliskiej okolicy.

Od lewej: szkielet wiatraka osadzony na koźle (www.moc.toowo.pl); przekrój przez szkielet koźlaka; młyn kozłowy, tzw. koźlak (www.wiatraki.org.pl)

Wiatrak typu partlak swoją bryłą przypominał koźlaka. Był to ścięty ostrosłup na planie prostokąta w proporcjach zbliżonego do kwadratu, który nakrywał dach dwuspadowy z naczółkiem od strony skrzydeł. Paltrak, podobnie jak młyn kozłowy, obracany był w całości wraz z maszynami na kierunek wiatru. Jego konstrukcja była jednak o wiele solidniejsza i bardziej odporna na silny wiatr. Główną częścią nośną, była podmrówka w kształcie koła pośrodku którego osadzano niski pal drewniany lub stalowy. Na obwodzie podmurówki kładziono płaskie łożysko kołowe. Drewny budynek paltraka spoczywał na belkowym ruszcie i obracał się wokół pala na metalowych rolkach, które toczyły się po okrągłym torze jezdnym. To techniczne rozwiązanie wprowadzono właściwie w XIX wieku. Paltraki zawierały wewnątrz trzy kondygnacje, a ich układ wnętrza był podobny jak w młynach kozłowych. Pierwszą kondygnację stanowił fundament i podmurówka z kamieni lub cegły. W podmurówkę osadzane było płaskie łożysko kołowe wraz z urządzeniami i rolkami metalowymi, umożliwiającymi obrót budynku za pomocą dyszla kierując go w stronę wiatru. Młyny tego typu występowały w całej Polsce, jednak nie tak licznie jak koźlaki.

 

Przekrój przez paltraka (po lewej; www.grodzisk.wlkp.pl), młyn paltrak (po prawej; www.moc.toowo.pl)

Wiatrak holenderski, inaczej wiatrak holender lub wiatrak wieżowy, charakteryzował się nieruchomym, masywnym korpusem (zwykle murowanym, na planie koła lub wieloboku) oraz spoczywającą na nim obracalną bryłą dachu ze śmigłami o podstawie kołowej obracającą się na łożysku posadowionym na oczepie wieńczącym ściany u góry. Rozwiązanie takie pozwalało łatwiej ustawić śmigła wiatraka do kierunku wiatru. Zdolność obrotu "czapy" dachu o 360 stopni pozwalała na ustawianie powierzchni skrzydeł prostopadle do kierunku wiatru. Pozostała część budynku, założona na rzucie koła lub wieloboku nie zmieniała nigdy swego położenia. Wnętrze młyna wieżowego było znacznie przestronniejsze niż tzw. koźlaka lub paltraka. Liczba kondygnacji jego wnętrza wahała się między 3 i 5. Skrzydła wiatraka osadzone były na poziomym wale skrzydłowym zamocowanym w przestrzeni dachu. Ruch obrotowy tego wału przenoszony był przez koło paleczne na ruch obrotowy pionowego wału przechodzącego przez wszystkie kondygnacje. Pionowy wał obrotowy umieszczony w centralnym punkcie wiatraka umożliwiał dowolne umieszczanie maszyn na różnych kondygnacjach. Złożeń kamieni młyńskich mogło być więcej niż w koźlakach i nie musiały się one znajdować na najwyższej kondygnacji. Powstanie pierwszych wiatraków wieżowych miało miejsce w północnej Holandii w XVII wieku. Około połowy XVIII wieku "holendry" zostały udoskonalone i w krótkim czasie zaczęto stosować je w większości krajów europejskich. W XVIII wieku młyny te rozpowszechniły się w Polsce, szczególnie na jej zachodnich i północnych rubieżach. Nigdzie jednak nie zyskały popularności i nigdy nie wyparły tradycyjnych koźlaków.

Przekrój przez wiatrak typu holenderskiego (po lewej); XIX-wieczny wiatrak "holender" w Gogołowie (po prawej; za www.sleza.sobotka.net)

 

Ruina wiatraka "holenderskiego" z 2 połowy XIX wieku w pobliżu Pyszczyna, gm. Żarów, fot. B.Mucha

 

Opracownie
Bogdan Mucha

© 2022 Żarowska Izba Historyczna

Tuesday the 19th. By BlueHost Review and Affiliate Marketing.