Kamienne znaki w okolicy Żarowa

Podczas pieszych wycieczek w naszym regionie natknąć możemy się na różnego rodzaju kamienne, zazwyczaj granitowe słupy wkopane w ziemię. Niektóre z nich stoją tuż przy drodze lub na skrzyżowaniu dróg, inne zobaczyć można w lesie lub w obrębie łąk oraz rolniczych pól. Słupy te różnią się między sobą wielkością, wysokością (ponad poziom gruntu) oraz kształtem. Najczęściej spotkać można słupy w formie czworobocznego prostopadłościanu o przekroju kwadratowym lub prostokątnym. Niektóre z nich posiadają odmienny charakter obelisku o czworobocznej podstawie i zakończone są formą ostrosłupa, inne z kolej są słupami o przekroju okrągłym, czasem zwężającym się stożkowato ku górze. Na wielu takich słupach znajdują się wyryte lub wymalowane farbą różne symbole, (krzyże, strzałki, trójkąty, okręgi i in.), cyfry (czasem pełne daty roczne), litery – skróty nazw (pojedyncze lub kilka liter, czasem pisanych po kropce) oraz pełne nazwy/wyrazy (miejscowości lub inne informujące o funkcji wystawionego słupa). Niektóre z opisanych tutaj kamiennych monumentów, a zwłaszcza ich funkcja, znane są zapewne czytelnikom, inne budzić mogą zainteresowanie oraz pytanie o przyczynę ich wystawienia i rolę jaką spełniają w otaczającym nas krajobrazie.

Wiedzieć należy, że zdecydowana większość kamiennych słupów posiada dosyć starą metrykę, która sięga okresu sprzed roku 1945. Niektóre z nich ustawiono jeszcze w czasach Cesarstwa Niemieckiego w XIX lub w początkach XX wieku. Spotyka się także egzemplarze jeszcze starsze, na których widnieją daty XVIII-wieczne. Opisywane tu kamienne artefakty ściśle związane są geodezją oraz kartografią. Najczęściej bowiem wyznaczają granice własnościowe lub administracyjne (słupy graniczne inaczej znaki graniczne lub pot. graniczniki), ułatwiają orientację w terenie, pełniąc funkcje informacyjne (słupki oddziałowe w lesie oraz przydrożne słupki kilometrażowe, kamienie milowe i zwykłe drogowskazy), stanowią punkt odniesienia do pomiarów geodezyjnych (słupek triangulacyjny – znak triangulacyjny, którego wysokość względna oraz szerokość i długość geograficzna zostały dokładnie określone). Takie właśnie kamienne oznakowanie chronione jest prawem.

W art. 15 Ustawy prawo geodezyjne i kartograficzne określono, że znaki geodezyjne, urządzenia zabezpieczające te znaki oraz budowle triangulacyjne podlegają ochronie. Z kolei w art. 277 kodeksu karnego przewidziano karę za usuwanie znaków granicznych, ale przepis ten dotyczy stałych znaków. Znaki graniczne to trwałe betonowe słupki geodezyjne mające zaznaczony znak krzyża w górnej części. Zgodnie z art. 277 kodeksu karnego kto znaki graniczne niszczy, uszkadza, usuwa, przesuwa lub czyni niewidocznymi albo fałszywie wystawia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Usuwanie zatem oraz niszczenie kamiennych znaków jest przestępstwem. Poniżej prezentujemy jedynie wybrane przykłady kamiennych słupów z naszej pobliskiej okolicy (pełen katalog w opracowaniu). Ogólnie jest ich naprawdę całkiem spora liczba i znajdują się niemal wszędzie dookoła. Warto zatem podczas pieszych wędrówek zwrócić uwagę na te interesujące znaki, które ustawione ludzką ręką, pełniły niegdyś i często spełniają nadal swoje ważne funkcje.

Kamień/Słup graniczny potocznie granicznik (niem. Grenzestein) – znak z trwałego materiału umieszczony w punkcie granicznym lub trwały element zagospodarowania terenu znajdujący się w tym punkcie. Znak graniczny materializujący punkt załamania granicy między działkami. Znak graniczny posiada najczęściej postać ściętego ostrosłupa o kwadratowej podstawie z wyrytym na górze krzyżem. Wykonany zazwyczaj ze skały pochodzenia wulkanicznego, np. granitu lub bardziej współcześnie z betonu. Na gruntach bagiennych i podmokłych stosuje się także stabilizację palami drewnianymi. Często pod granicznikiem wkopywano odwróconą butelkę szklaną, cegłę z naciętym krzyżem, rurkę drenarską itp. w celu potwierdzenia lokalizacji pierwotnego miejsca granicznika w czasie wznowienia znaków granicznych. Stosunkowo często spotyka się zwykłe polne kamienie pełniące funkcję graniczników. Do tej kategorii zaliczyć należy słup graniczny znajdujący się przy drodze Kruków (Raaben) – Zastruże (Sasterhausen). Został on posadowiony na dawnej granicy powiatu (kreis) świdnickiego (Schweidnitz) i średzkiego (Neumarkt) najprawdopodobniej w 1932 roku lub nieco później. Wówczas bowiem przestał istnieć dotychczasowy powiat strzegomski (Kreis Striegau), a znajdujące się w jego administracyjnych granicach miejscowości Buków (Bockau), Mielęcin (Pfaffendorf), Pyszczyn (Pitschen) i Zastruże (Sasterhausen) zostały włączone do wspomnianego powiatu średzkiego, przy którym zostały do 1945 roku.

Granitowy granicznik przy drodze Imbramowice-Dzikowa, fot. B.Mucha

Granitowy granicznik w polach pomiędzy Imbramowicami a Domanicami, fot. B.Mucha

 Betonowy granicznik na Pyszczyńskiej Górze, fot. B.Mucha

Betonowy granicznik w pobliżu Tarnawy, fot. B.Mucha

Słup graniczny stojący przy drodze Kruków-Zastruże,
na granicy dawnych powiatów średzkiego (Neumarkt) i świdnickiego (Schweidnitz), fot. B.Mucha

Kamień graniczny z inicjałami CVF (Charlotte von Fürstenberg) w Tarnawie, fot. B.Mucha

Słupek oddziałowy (urządzanie lasu), znak podziału powierzchniowego mający za zadanie ułatwienie orientacji w lesie. Występuje w formie słupa kamiennego lub betonowego (wyjątkowo drewnianego), a w górach często w postaci drewnianej tablicy, umieszczanego przy skrzyżowaniu linii oddziałowych i ostępowych oraz przy ich wylotach na granice własności LP i na przecięciach z głównymi drogami publicznymi. Słupki wkopuje się w południowo-zachodnim (lub zbliżonym) narożniku oddziału. Część słupka wystająca nad ziemię malowana jest białą farbą, a na niej farbą czarną malowany jest (na wierzchu lub na górze każdej ścianki) numer obrębu oraz – na każdej ściance – numer oddziału, który ścianka ta wskazuje.

Wykopany słupek oddziałowy na Pyszczyńskiej Górze, fot. B.Mucha

Betonowy słupek oddziałowy w pobliżu Imbramowic, fot. B.Mucha

Na Pyszczyńskiej Górze przy leśnej drodze ustawione są  granitowe słupki z wyrytymi literami DP (skrót od Dorf Pitschen ?). Czy są to słupki oddziałowe, a może graniczne rozdzielające grunty leśne od wiejskich ?. W XVII wieku wzniesieniem i u jego podnóża biegła granica pomiędzy księstwem wrocławskim (Buków i Pyszczyn), a weichbildem świdnickim (Marcinowiczki, Imbramowice. W latach 1741-1945 była to granica powiatowa, fot. B.Mucha

 Granitowy słupek z wyrytymi literami DB w pobliżu nieistniejącego młyna wodnego Puschmühle koło Domanic, fot. B.Mucha

Słupek kilometrowy, niem. Kilometerstein (pikietaż, kilometraż, kilometracja) – określenie miejsca na drodze lub linii kolejowej poprzez podanie odległości od jej początku. Na drogach i liniach kolejowych kilometraż jest podawany na słupkach rozmieszczonych co 100 metrów. Systemy podawania kilometrażu w różnych krajach mogą się różnić. O miejscu posadowienia kamiennych słupków kilometrowych oraz odległościach pomiędzy miejscowościami przed rokiem 1945, informują nas m.in. ówczesne mapy topograficzne tzw. Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) 1870-1945. Przykładem starych słupków kilometerstein mogą być m.in. te znajdujące się w Krukowie (Raaben), Zastrużu (Sasterhausen).

Słupek kilometrowy w Krukowie, fot. B.Mucha

Słupek kilometrowy w Zastrużu, fot. B.Mucha

Drogowskazy kamienne (niem. Wegweiser) są to słupy z odkuwanych bloków granitu o znormalizowanym systemie budowy (obelisk zwieńczony w formie ostrosłupa), wielkości, kolorystyki pól opisu oraz zasadach wprowadzania opisu. Większość zachowanych obiektów wchodzących niegdyś w skład całego systemu kamiennych drogowskazów, pochodzi jeszcze z XIX wieku. Drogowskazy takie ustawiano rzecz jasna na rozstajach dróg lub przed nimi. Malowane lub wykuwane w górnej płaszczyźnie kamiennego słupa strzałki oraz nazwy miejscowości (czasem odległości w km), wskazywały odpowiedni kierunek podróży. Do dziś przetrwała pewna liczba kamiennych drogowskazów. Miejsca ich posadowienia, podobnie jak słupków kilometrażowych oraz kamieni milowych uwzględniane były na ówczesnych mapach topograficznych, m.in. skrzyżowania dróg Pyszczyn-Osiek-Udanin, Marcinowiczki-Tarnawa-Imbramowice, Imbramowice-Pożarzysko-Domanice, Pożarzysko-Siedlimowice-droga polna, Siedlimowice-Gołaszyce-Pożarzysko, Siedlimowice-Mrowiny-Kalno, Kalno-Siedlimowice-Gołaszyce, Kalno-Wierzbna-Gołaszyce, Kalno-Wierzbna-Bożanów, Bożanów-Piotrowice-Nowice, Wierzbna-Nowice-Bolesławice, Łażany-Przyłęgów-Mikoszowa, Mielęcin-Zastruże-Łażany oraz na drodze węglowej przy skrzyżowaniu Piotrowice-Żarów-Bożanów.

 Drogowskaz przy skrzyżowaniu dróg Pyszczyn-Gościsław-Kruków, fot. B.Mucha

Punkt triangulacyjny (Słupek triangulacyjny, niem. Triangulierungs stein) — szczególny punkt geodezyjny na powierzchni Ziemi o znanych współrzędnych geodezyjnych względem przyjętego układu odniesienia, wyznaczający wierzchołek trójkąta sieci triangulacyjnej. Dla oznaczenia i wieloletniego zachowania miejsca położenia punktu w terenie stosuje się znaki geodezyjny wykonane z kamienia, betonu lub innych trwałych materiałów. Punkty triangulacyjne stabilizuje się przez osadzanie znaków geodezyjnych. Istotną częścią znaku jest centrum trwale oznaczone na powierzchni znaku określające miejsce położenie punktu. Każdy taki punkt posiada numer i nazwę ustaloną od nazwy miejscowości, na której obszarze jest położony. Dla zabezpieczenia bezpośredniej widoczności między sąsiednimi punktaki triangulacyjnymi, wznosiło się na nimi budowle triangulacyjne (specjalne słupki, słupy, wieże triangulacyjne). W punktach triangulacyjnych mierzy się kąty trójkąta. Stanowią one odniesienie dla pomiarów wykonywanych w celu sporządzania map i prac realizacyjnych (wyznaczania w terenie projektowanej lokalizacji obiektu). Na nich opierała się dawna cywilna kartografia, a nawet kartografia wojskowa. Punkty takie mają wyznaczone w drodze wcześniejszych pomiarów współrzędne. Jeżeli wyznaczono tylko współrzędne poziome (płaskie), sieć nazywamy osnową. Jeżeli wyznaczono składową wysokościową – mamy do czynienia z reperem. Do tej kategorii kamiennych artefaktów zalicza się najprawdopodobniej egzemplarz stojący obecnie przy drodze Imbramowice-Buków. Wyryta jest na nim data roczna 1900 oraz miejsce tzw. repera ?

Słupek triangulacyjny przy drodze Imbramowice-Buków, fot. B.Mucha

Obok opisanych powyżej kamiennych słupków istnieją jeszcze inne, których dawna funkcja nie została w pełni określona. Najprawdopodobniej służyły do wydzielania ciągów komunikacyjnych, ale równie dobrze mogły być punktami orientacyjnymi w terenie niosącymi za sobą informacje co do odcinków przebytej drogi. Mowa jest w tym miejscu o dosyć gęsto usianych względem siebie niewielkich, przydrożnych słupkach, które pozbawione są jakichkolwiek oznaczeń. Słupki takie spotykane są zarówno przy drogach polnych jak i leśnych oraz wiejskich.

Kamienne słupki usiane wzdłuż tzw. cesarskiego traktu pomiędzy Imbramowicami a Tarnawą, fot. B.Mucha

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019, str. 49-52

Opracowanie
Bogdan Mucha