Znalezisko scytyjskiego grotu strzały pod Tarnawą

Pierwsze znane odkrycie archeologiczne w dzisiejszych granicach administracyjnych gminy Żarów miało miejsce w 1822 roku. Podczas eksploatacji złóż kamienia nieopodal Bukowa natrafiono wówczas na ciałopalne cmentarzysko kultury łużyckiej z okresu halsztackiego. Wśród znalezisk było m.in. 30 naczyń grobowych. W 1887 roku na cmentarzysku przeprowadzono zorganizowane badania archeologiczne, które przyniosły odkrycie dalszych naczyń oraz przedmiotów wykonanych z brązu w tym pierścieni, a także żelaznych noży. W 1860 roku w pobliżu Góry Pyszczyńskiej (wówczas niem. Pitschenberg) odnaleziono złotą rzymską monetę z wizerunkiem cesarza Aleksandra Sewera. Numizmat datowany na 235 rok n.e. został przerobiony na zawieszkę (dorobione uszko oraz dodatkowo wykonany otwór). Znalezisko wiązane z germańskim osadnictwem kultury przeworskiej, stanowiło do 1945 roku własność prywatną. Dalsze jego losy pozostają nieznane.

Od 2022 roku poszukiwaniem ukrytych i porzuconych zabytków na obszarze gminy Żarów, zajmuje się Żarowskie Stowarzyszenie Historyczno-Eksploracyjne „Aureus”. Prace poszukiwawcze prowadzone zgodnie z decyzjami i wytycznymi Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, przyniosły odkrycie wielu artefaktów przeszłości. Penetracja terenu w obrębie miejscowości Buków, przyniosła znalezisko w postaci siekierki brązowej kultury unietyckiej z wczesnej epoki brązu (lata 1800-1600 lat p.n.e.). Spośród innych przedmiotów zabytkowych wymienić należy niekompletną fibulę-zapinkę związaną z kulturą przeworską, która datowana jest na okres wędrówek ludów z IV-V w. n.e., a także monety: srebrny kwartnik księstwa świdnicko-jaworskiego z lat 1306-1312 oraz złoty dukat Zjednoczonego Królestwa Niderlandów z 1837 r., będący rosyjską kopią wybitą w mennicy w Sankt Petersburgu. Prace poszukiwawcze prowadzone w obrębie miejscowości Tarnawa dostarczyły znalezisko średniowiecznej klamry z XV w. oraz szereg zabytków wskazujących obozowisko oddziałów armii austriackiej z czasu tzw. wojny siedmioletniej w latach 1756-1763. Pośród nich jest m.in. zestaw dziewięciu monet (lata 1760-1762) o nominale 1 Kreuzer z wizerunkiem cesarzowej Marii Teresy Habsburg, liczne ołowiane kule muszkietowe oraz guziki mundurowe.

W ostatnim czasie podczas prowadzonych poszukiwań wg decyzji WUOZ nr, 1276/22, członek Stowarzyszenia „Aureus”, Arkadiusz Brzegowy, odnalazł w obrębie miejscowości Tarnawa wspaniały zabytek z epoki brązu. Jest nim brązowy scytyjski grot strzały o wymiarach: 4 cm długości i 2 cm szerokości liścia. Artefakt ten bez wątpienia związany jest ze Scytami, czyli koczowniczymi ludami pochodzenia wschodniego, jakie w VII i VI w. p.n.e. najechały obszar ludności tzw. kultury łużyckiej jaka zamieszkiwała warowne grody oraz mniejsze osiedla między Wisłą i Odrą. Wspomniane znalezisko dokonane zostało w odległości ok. 560 m od rozpoznanej archeologicznie osady kultury łużyckiej (badania powierzchniowe z 1989 r.), której datowanie przypada na czasy wcześniejsze (V okres epoki brązu – lata ok. 900-700 p.n.e.). Trudno jednoznacznie przypisać odnaleziony grot do pobytu na tym terenie wojowników scytyjskich. Owy grot strzały mógł trafić tutaj w zupełnie innych, nie militarnych lecz handlowych okolicznościach (wymiana handlowa lub zdobycz z walk prowadzonych na innym obszarze). Nie mniej jednak typologicznie takie same groty strzał scytyjskich, odnalezione zostały na terenie obronnej osady kultury łużyckiej w Wicinie (pow. żarski, woj. lubuskie), która została zdobyta przez scytyjskich najeźdźców (znaleziska archeologiczne w postaci ponad 140 grotów scytyjskich strzał oraz czekanów). Z kolei w najbliższym obszarze gminy Żarów, znaleziska scytyjskich grotów pochodzą m.in. z Bazaltowej Góry w Strzegomiu (grodzisko łużyckie zniszczone prawdopodobnie przez Scytów ?, badania archeologiczne z lat 30. XX w.).

Scytyjski brązowy grot strzały odnaleziony pod Tarnawą, gm. Żarów, fot. B. Mucha

Szczęśliwy znalazca Arkadiusz Brzegowy z Żarowskiego Stowarzyszenia Historyczno-Eksploracyjnego "Aureus" prezentuje odnaleziony grot, fot. Ł. Lewandowski

Scytowie to koczownicze ludy pochodzenia irańskiego, wywodzące się z obszaru pomiędzy Ałtajem a dolną Wołgą, które odegrały istotną rolę w dziejach Europy. Zwabieni sławą i bogactwem nadczarnomorskich miast pojawili się tutaj w VII wieku p.n.e. Z czasem przejęli funkcję pośredników w kontaktach handlowych między koloniami greckimi a rolniczymi społecznościami, które zamieszkiwały strefę leśno-stepową. To właśnie dzięki kontaktom handlowych, starszyzna scytyjska uzyskała duże korzyści materialne, a dowodem tego są odkrycia archeologiczne dokonane w monumentalnych i niezwykle bogato wyposażonych grobowcach kurhanowych na obszarze dzisiejszej Ukrainy, z których wymienić można m.in. Kelermes, Kostroma i Gajmanowa Mogiła. W grobowcach znajdowały się duże ilości ozdób i innych przedmiotów wykonanych w greckich i nadczarnomorskich warsztatach złotniczych i jubilerskich. Drugim bardzo istotnym źródłem scytyjskiego bogactwa, były podejmowane wyprawy łupieżcze. Na przestrzeni VII i VI w. p.n.e. zostały one skierowane w kierunku zachodnim, gdzie na obszarze Kotliny Karpackiej , Scytowie weszli w bliskie kontakty z Trakami. W dalszym „pochodzie” wojownicze ludy scytyjskie dotarły na obszar Dolnych Łużyc, Śląska, Wielkopolski, Kujaw i Ziemi Chełmińskiej. Szlak wypraw znaczą spalone grody kultury łużyckiej, w których podczas badań archeologicznych do dziś odnajdywane są militaria (groty strzał, czekany). Chronologia znalezisk świadczy o kilku etapach falowych „najazdów” przybyszów ze wschodu.

Scytyjski wojownik uzbrojony w czekan oraz akinakes (krótki miecz / sztylet), archiwum autora

Scytyjskie groty strzał odnalezione podczas badań archeologicznych prowadzonych na obronnym osiedlu ludności kultury łużyckiej w Wicinie. W zakreśleniu kolorem czerwonym typ grotów analogicznych do znaleziska spod Tarnawy (źródło)

Warto wspomnieć, że skład etniczny grup najeźdźców nie był jednolity. W wyprawach udział brali także mieszkańcy Kotliny Karpackiej, pod scytyjskim przywództwem i przez nich zaopatrzeni w broń. Wspomniane wcześniej scytyjskie groty strzał, znane ze spalonych grodzisk łużyckich, odnajdywane są także w grobach (m.in. Trzcinica Wołowska, pow. wołowski, woj. dolnośląskie). W tym wypadku trudno stwierdzić, czy pochowane osoby były ofiarami poległymi z rąk scytyjskich najeźdźców, czy też weszły w posiadanie brązowych grotów za swego życia. Równie ważnym jest fakt, że kontakty ludności dzisiejszych ziem polskich z ludami scytyjskimi nie zawsze miały charakter konfliktów zbrojnych i poniesionych ofiar. Znane są bowiem wspaniałe ozdoby pochodzenia scytyjskiego, m.in. gwoździowate zausznice brązowe, które na teren osadnictwa ludności kultury łużyckiej, dotarły niewątpliwie na drodze wymiany handlowej. Najwspanialszym jak do tej pory śladem pobytu Scytów na naszych ziemiach jest okazały zespół przedmiotów odkrytych w 1882 roku w Witaszkowie (pow. krośnieński, woj. lubuskie). Wśród odnalezionych artefaktów datowanych na ok. 500 r. p.n.e. wchodziło ponad 20 ozdób wykonanych ze złota, w tym m.in. okucie gorytosu (scytyjski futerał łuczniczy), o długości 41 cm, w kształcie ryby, której ciało wypełnione jest przedstawieniami innych zwierząt, uchwyt akinakesu (scytyjski sztylet lub krótki miecz) wraz z okuciem pochwy, zdobioną również ornamentyką zwierzęcą, 2 naszyjniki.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
● Z. Bukowski, Nowe znaleziska „scytyjskie” z Polski, Archeologia Polski, T. 4, 1960, str. 257-283
● A. Kołodziejski, Wicina. Osada obronna sprzed 2500 lat w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Zielonej Górze, Zielona Góra 1993
● Wydawnictwo Gubińskiego Towarzystwa Kultury 1999 r., Zeszyty Gubińskie nr 5, s. 31
● M. Derwich, A. Żurek, Polska. Dzieje cywilizacji i narodu: U źródeł Polski (do roku 1038), tom 1, Wrocław 2002
● Z. Traczyk, Ziemia Gubińska 1939 – 1949…. Gubin: Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Gubińskiej, 2011, s. 340-344
● Michał Bugaj, Nieinwazyjne badania osady obronnej w Wicinie, Kraków 2012
● Gminna Ewidencja Zabytków, Żarów 2021
● https://archeologia.com.pl/wicina-tam-gdzie-tanczyli-scytowie/
● https://web.archive.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha