Tajemnice architektury gminy Żarów

Utworzono: piątek, 13, styczeń 2012

O starych, zabytkowych budowlach gminy Żarów napisano już wiele. Ich opisy i fotografie odnaleźć można w obu wydaniach monografii historycznej gminy (1993, 2006) oraz rzecz jasna na stronach internetowych poświęconych zabytkom Dolnego Śląska. Patrząc dziś na dobrze nam znane, mijane niemal codziennie bryły świątyń, kaplic, pałaców oraz innych obiektów, odnieść można wrażenie, że ich architektura nie zaskoczy nas już niczym nowym. Ale czy na pewno ? Czy poznaliśmy już wszystkie tajemnice tych budowli ?

Do ciekawszych obiektów oraz miejsc we wsi Gołaszyce należy stojący przy głównej drodze kamienny krzyż pojednania, dawny dworek von Salischów – obecnie budynek mieszkalny oraz stary cmentarz, na którym zachowały się jeszcze nagrobki sprzed 1945 roku. Mało kto natomiast zwraca uwagę na opuszczone i częściowo zrujnowane zabudowania dawnego folwarku. W jego skład wchodzą dwie obory, spichlerz – obecnie budynek mieszkalny, stodoła oraz pozostające w ruinie (mury bez dachu) dwie stodoły w tym jedna połączona ze stajnią. Widok niezbyt interesujący, nawet w sytuacji gdy na jednej ze ścian widnieją spore cyfry tworzące datę 1854, która informuje o powstaniu całego kompleksu. W zupełne osłupienie odziewającego folwark wprawić może dopiero wejście do jednego z budynków, które w górnej części wzmocnione zostało kamiennym detalem (belkom), na którym widnieje data 1588, a po środku znajdują się herby rodów von Schindel i von Mühlheim. W jaki sposób w budynku gospodarczym z połowy XIX wieku znalazł się rzeźbiony, renesansowy detal z 2 połowy XVI wieku, który nie pasuje do całości zarówno pod względem chronologicznym jak i architektonicznym. Co więcej von Schindelowie oraz von Mühlheimowie, których tarcze herbowe ozdabiają kamienną belkę, nigdy nie byli właścicielami Gołaszyc, ich części oraz nigdy nie pobierali tutaj czynszów. Spróbujmy zgłębić tą zagadkę. Wiemy, że rycerski ród von Mühlheimów władał w latach 1460- 1594 majętnościami w Łażanach, Żarowie (1480-1594), Mrowinach (1480-ok.1550), Przyłęgowie (1521-po 1660), Pożarzysku (1523-1628) oraz w latach 1403-ok.1550 był właścicielem części Mikoszowej. Członkowie rodu von Schindel byli z kolei właścicielami Krukowa (1532-po 1602), Siedlimowic (ok.1568-po 1632) oraz Zastruża (1532-po 1803). Jak widać w żadnej miejscowości rody te nie dziedziczyły po sobie majętności oraz nie przeprowadzały transakcji ich zakupu. Ich drogi zeszły się natomiast w zupełnie innych okolicznościach, a mianowicie po 1476 roku Hans von Mühlheim z Łażan pojął za żonę Rosę von Schindel (córka Jona von Schindel; zmarła w 1495 r.). Ponadto w 1480 roku Hans von Mühlheim sprzedał Burgmanowi i Petschowi von Schindel czynsz z Łażan (nie wiadomo do kiedy byli właścicielami). Synami Hansa i Rosy von Mühlheim (z domu von Schindel) byli kolejni przedstawiciele rodu – Hans i Christoph Busche. Następne pokolenie Panów na Łażanach z pewnością podkreślało związek Mühlheimów i Schindelów oraz pielęgnowało pamięć przodków pochodzących z obu rycerskich rodów. Pod koniec XVI wieku, kiedy właścicielem Łażan był Sigmund von Mühlheim (zmarł w 1594 r.), przebudowano tamtejszą siedzibę rodu (pałac) w stylu renesansowym, dodając m.in. kamienne portale i obramowania otworów wejściowych. Dla przypomnienia kamienny detal z budynku gospodarczego w Gołaszycach zawiera datę 1588, która odpowiada czasowo przebudowie pałacu łażańskiego w stylu renesansowym. Kolejni właściciele tego pałacu von Burghaussowie rozbudowywali go w latach 50-tych XVIII oraz w XIX wieku nadając mu wystrój barokowy, przy zachowaniu niektórych elementów renesansowych. Czy w 1854 roku ówczesny właściciel Gołaszyc Georg Gustav Rudolf von Salisch, wznosząc nowe zabudowania folwarczne, korzystał dla oszczędności z materiału rozbiórkowego pałacu w Łażanach ? Wytłumaczenie to wydaje się dzisiaj być zasadne, gdyż trudno wyjaśnić w inny logiczny sposób obecność obok siebie dwóch pozornie nie mających nic ze sobą wspólnego herbów rodowych (von Mühlheim i von Schindel) oraz renesansowy kamień o 266 lat starszy od budynku, w którym w ogóle nie powinien się znajdować

Budynek gospodarczy z 1854 roku w zabudowaniach folwarku w Gołaszycach

Pochodzący z 1588 roku detal architektoniczny z herbami rodów rycerskich von Mühlheim i von Schindel

Inną zagadkę architektury na obszarze gminy Żarów stanowi kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Imbramowicach. Jest to budowla salowa z prostokątnym dwuprzęsłowym prezbiterium, orientowana z dobudowaną od strony południowej czworoboczną wieżą oraz kaplicą nakrytą neogotyckim sklepieniem gwiaździstym. W wielu opracowaniach data 1522, figuruje jako moment powstania tej świątyni. Cyfry takie wyryte zostały nad wejściem do pomieszczenia (dolna kondygnacja czworobocznej wieży), które prawdopodobnie pełniło pierwotnie funkcję zakrystii kościoła, zanim dobudowano od strony północnej kaplicę utrzymaną w stylu neogotyckim (obecna zakrystia). Najstarszymi elementami architektury oraz wyposażenia wnętrza kościoła w Imbramowicach są: kamienne gotyckie sakramentarium z XV wieku, które wykonano z piaskowca łączonego żelazem oraz gotycki portal – boczne wejście do świątyni, obecnie zamurowane. Elementy te świadczą o znacznie wcześniejszej metryce kościoła, sięgającej co najmniej 2 połowy XV wieku. Kiedy dokładnie i z czyjej inicjatywy wzniesiono budowlę nie wiadomo. Jej istnienia nie potwierdza rejestr tzw. świętopietrza (danina płacona na rzecz papiestwa przez ludność poszczególnych parafii) z 1335 ani z 1376 roku. Niemiecki badacz dziejów średniowiecznej śląskiej organizacji parafialnej B. Penzram sugerował, że parafia imbramowicka mogła istnieć już ok.1400 roku. Teza ta nie została poparta jednak konkretnym źródłem. Pierwszymi wzmiankami o kościele są wspomniana wcześniej data 1522 oraz rok 1579, kiedy budowlę przejęli protestanci, wspierani przez właścicieli Pyszczyna von Reichenbachów. Czy świątynia powstała z inicjatywy kościelnej – biskupiej, czy też może prywatnej ? W XV wieku Imbramowice podzielone były na trzy folwarki, których właścicielami były rycerskie rody von Czirn, von Hundt, von Hof-Schnorbein i von Mettge. Wydaje się, że jedynie von Czirnowie, którzy władali także Krukowem, Marcinowiczkami, Mrowinami, Pożarzyskiem, Pyszczynem, Tarnawą i prawdopodobnie Siedlimowicami, zdolni byli do ufundowania w swoich dobrach kościoła. Jeżeli tak się stał to zapewne najpóźniej do połowy XV wieku (XIV/XV w., pocz. XV w. ??). Brak niestety na to dowodów. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana i remontowana, wskutek czego zatraciła swoją pierwotną formę. Interesujący wizerunek kościoła w Imbramowicach, utrwalony został na starej pocztówce z ok.1913/15 roku. Zasadniczą różnicą ze stanem obecnym jest tutaj czworoboczna drewniana wieża (górna jej część) !! Na kolejnym przedstawieniu obrazkowym z ok.1942 roku, świątynia posiada już wieżę w pełni murowaną (stan dzisiejszy). Nie wzbudza to zastrzeżeń, gdyż jak wynika ze źródeł jeszcze w 1938 roku stan techniczny budowli był bardzo zły i zapewne w ciągu następnych 3-4 lat dokonano remontu generalnego z postawieniem nowej murowanej wieży. Intryguje jednak jej wcześniejsza drewniana konstrukcja. Czy była od samego początku wieżą drewnianą, a może stanowiła późniejsze uzupełnienie konstrukcji murowanej, która uległa zniszczeniu wskutek wady konstrukcyjnej lub działań wojennych (wojna trzydziestoletnia 1618-48) ?? Nadmienić tutaj należy, że wieża kościoła w Łażanach zniszczona została w trakcie burzy w 1641 roku i odbudowano ją dopiero w 1843 roku, natomiast wieżę kościoła w Bukowie, która runęła w 1729 roku, odbudowano dopiero pod koniec XIX wieku. Wszystkie jednak były od samego początku konstrukcjami murowanymi (również w Pożarzysku). Czy podobne zdarzenie (zniszczenie wieży) miało miejsce w Imbramowicach z tym, że parafian stać było wówczas jedynie na rekonstrukcję drewnianą ? Trudno dziś odpowiedzieć na wiele pytań dotyczących kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, który stanowi jedną z największych zagadek architektury na obszarze gminy Żarów.

Schematyczny plan kościoła w Imbramowicach: I - sala główna, II - prezbiterium, III - kaplica neogotycka (ob. zakrystia), IV - wieża, V - przybudówka - wejście na dzwonnicę w wieży, VI - przedsionek-ganek wejściowy; 1 - wejście gółwne do kościoła, 2 - wejście boczne do kościoła, 3 - wejście do kaplicy (ob. zakrystia), 4 - wejście z zakrystii do prezbiterium, 5 - wejście do pomieszczenia w dolnej kondygnacji wieży (pierwotna zakrystia ?), 6 - wejście na dzwonnicę w wieży, 7 - zamurowany gotycki portal wejściowy, 8 - gotyckie sakramentarium z XV wieku, 9 - data 1522 wyryta nad wejściem do pomieszczenia w dolnej kondygnacji wieży; A - zejście do krypty pod prezbiterium