Zegar na wieży kościoła filialnego pw. Bożego Ciała w Łażanach

Pierwsza wzmianka o kościele filialnym pw. Bożego Ciała w Łażanach pochodzi z ok. 1335 roku. Świątynię zbudowano jednak wcześniej, być może już pod koniec XIII wieku. W dobie szerzenia nauk Marcina Lutra, kościół został przejęty w 1553 roku przez miejscowych protestantów, przy udzielonym wsparciu ze strony właścicieli Łażan – Zedlitzów i Nostitzów. W 1569 roku obiekt został rozbudowany. Poszerzono wówczas nawę i prawdopodobnie wzniesiono wieżę. W 1618 roku zawieszono na niej dzwon ufundowany przez Christopha von Zedlitza. W dobie wojny trzydziestoletniej pastor z Łażan, trzykrotnie był zmuszony do opuszczenia miejscowości przez grasujące w pobliżu wojska cesarskie (1629, 1638, 1646). Z tego też czasu, pochodzi informacja spisana przez Juliusa Berga o nieszczęśliwym wydarzeniu jakie dotknęło świątynię w Łażanach. Jak bowiem pisze niemiecki historyk w 1645 roku (Tomasz Ciesielski błędnie podaje datę "czerwiec 1641") od uderzenia pioruna spłoną dach kościoła oraz uszkodzona została wieża, z której spadły i rozbiły się dwa duże dzwony. Autor wspomina jednak, że zniszczenia mimo ciężkich czasów zostały szybko naprawione. Według spisu z 1654 roku, który sporządziła podczas przejmowania kościoła tzw. komisja redukcyjna, na wyposażeniu świątyni był m.in. 2 dzwony (zapewne jednym był wspomniany wcześniej dzwon z 1618 roku – zachowany do dziś) oraz zegar na wieży. Ten ostatni został opisany jako "1 Schlaguhr aufn Thurm", czyli tzw. zegar uderzeniowy, który bez wątpienia wybijał godziny.

Wzmianka z 1645 roku mówiąca o pożarze dachu i uszkodzeniu wieży kościoła w Łażanach. Fragment opracowania Juliusa Berga (1854)

Wzmianka z 1654 roku informująca o zegarze uderzeniowym (1 Schlaguhr aufn Thurm) na wieży kościoła w Łażanach. Fragment opracowania Juliusa Berga (1854)

O zegarze tym nie donoszą późniejsze wzmianki, dotyczące modernizacji kościelnej wieży w 1843 roku. Jak pisze w swoim opracowaniu Tomasz Ciesielski "w 1843 roku wzniesiono nad grobowcami zakrystie, a od strony zachodniej wieżę, zużywając na to 30 000 cegieł". Z kolei kronika parafii żarowskiej odnotowuje ... Przy kościele postawione były dwa dzwony, jeden z nich który znajduje się do dzisiaj, ma napis: „Huc venite qui onerati estis vocem Domini. Anno Domini 1618. Lorentz Gisler. Soli Deo Gloria”, a drugi z obrazem M.B. zabrany w czasie wojny 1917 miał napis: "Heiliger Johannes Nepomucens. Priester und Marterer, bitt Got für üns. Gegossen in Schweidnitz 1729". W r. 1843 podwyższono wieżę, do czego zużyto 30.000 cegieł i przebudowano zakrystię – łącznie kosztem 1686 talarów. Wedle źródeł wieża kościoła w Łażanach, była odnawiana w 1913 roku, ale również i przy tej okazji, brak jest informacji o tajemniczym zegarze. Kiedy dokładnie owy czasomierz mógł zostać zdemontowany, czy miało to miejsce w 1843 roku ?. Tego nie wiadomo. Nieznana pozostaje również chwila, z którą zaczął on odmierzać czas w Łażanach. Najprawdopodobniej nastąpiło to wraz ze wzniesieniem wieży kościoła w 1569 roku.

Kościół filialny pw. Bożego Ciała w Łażanach. Widok na wieże od strony zachodniej, fot. B. Mucha

Do ciekawostek a zarazem tajemnic związanych z łażańskim zegarem należą dwa zagadnienia. Otóż od XIV wieku do lat 50. XIX wieku, w powszechnym użyciu były zegary wieżowe wyposażone w tzw. wychwyt wrzecionowy (najstarszy i wyparty ostatecznie przez dokładniejszy wychwyt Grahama – skonstruowany w 1715 roku). Zegary z wychwytem wrzecionowym wyposażane były wyłącznie w jedną wskazówkę godzinową. Ze względu na niedokładności pomiaru wynikające z konstrukcji, wskazówka minutowa była zbędna. Czasomierze z wychwytem wrzecionowym często musiano kontrolować ze wskazaniami zegara słonecznego. Nie bez znaczenia jest zatem obecność zegara słonecznego, który po dziś dzień widnieje na południowej ścianie kościoła w Łażanach (przeczytasz o nim <tutaj>). Oba zegary mogły powstać w tym samym czasie (2 połowa XVI wieku)

Zegar słoneczny na południowej ścianie kościoła filialnego w Łażanach, fot. B. Mucha

Na XIX-wiecznej litografii, która przedstawia pałac w Łażanach, widnieje zegar wkomponowany w wieżyczkę, która jest nakryta gruszkowatą kopuła z balkonem widokowym. Pałac był dwukrotnie przebudowywany. Po raz pierwszy na przełomie XVII i XVIII wieku, po raz drugi w latach 50-tych XVIII wieku. Po XVIII-wiecznej przebudowie, był to budynek piętrowy z dwuspadowym dachem kryjącym trzecią kondygnację. W XIX wieku zmieniono wygląd jego dachu, a w początkach XX wieku zlikwidowano umieszczoną nad wejściem wieżyczkę. Nasuwa się pytanie, czy istnienie zegara pałacowego, mogło korespondować w bezpośredni sposób z istnieniem zegara kościelnego. Ściślej mówiąc, czy powstanie czasomierza na pałacowej wieżyczce (przy założeniu, że powstał on w XIX wieku ?) mogło być podyktowane demontażem w 1843 roku zegara kościelnego, który dotąd odmierzał "publicznie" czas dla mieszkańców Łażan ?. Czy też możliwe jest, że zdemontowany zegar z kościelnej wieży, został przeniesiony na pałacową wieżyczkę ?.

Litografia Alexandra Dunckera przedstawiająca pałac w Łażanach. Nad reprezentacyjnym wejściem od strony południowej widnieje zegarowa wieżyczka

Na wyżej postawione pytania niestety brak jest odpowiedzi. Nie mniej jednak do dziś zachował się materialny ślad istnienia, a w zasadzie element zegara z kościelnej wieży w Łażanach. Jest nim kamienny – piaskowcowy obciążnik (waga) o wymiarach 52 x 33 cm i wadze ponad 40 kg, który został zaopatrzony w żelazne ucho zalane ołowiem. Relikt ten, spoczywał dotychczas zapomniany przy kościelnym murze. W 2019 roku został zidentyfikowany i za zgodą ks proboszcza, przetransportowany do Żarowskiej Izby Historycznej. Analogiczne kamienne obciążniki zegarowe, m.in. z kaplicy leśnej przy Czarnym Wagu (Słowacja), Aue (Niemcy), Cunnersdorf (Niemcy), Bad Kreuznach (Niemcy), Ostheim vor der Rhön (Niemcy) datowane są na okres XVI-XIX wieku.

Kamienny obciążnik zegara (piaskowiec, 52 x 33 cm, ponad 40 kg, XVI-XVII w.), Łażany,
zbiory Żarowskiej Izby Historycznej, fot. B. Mucha

Kamienny obciążnik zegara (piaskowiec, pocz. XIX w.), Kaplica leśna przy Czarnym Wagu, fot. F. Bizub

Kamienny obciążnik zegara (piaskowiec, dł. 40 cm, ok. 25 kg, XVII w.), Muzeum Schlosspark Bad Kreuznach,
fot. http://www.inschriften.net/

Kamienne obciążniki zegara (piaskowiec, dł. 29 i 22 cm, waga 45 i 36 kg, XVI-XVII w.), Ostheim vor der Rhön,
fot. https://picclick.de/

Kamienny obciążnik zegara (piaskowiec, ok. 1600 r.), Cunnersdorf, fot. http://www.forsthof-cunnersdorf.de/

Kamienny obciążnik zegara (piaskowiec, XVII w.), Aue, fot. https://www.erzgebirge.tv/

Zegar wieżowy to rodzaj dużego zegara umieszczonego w widocznym miejscu (m. in. wieże kościołów i ratuszy) w przestrzeni publicznej w celu podawania czasu wszystkim osobom znajdującym się w jego zasięgu. Jak podają źródła, pierwsze prymitywne zegary mechaniczne napędzane ciężarkami zawieszonymi na sznurach lub łańcuchach owiniętych wokół wału, konstruowano w Europie już w XIII wieku. Opuszczające się pod wpływem grawitacji, ciężarki obracały wał napędowy zegara, który wskazywał czas, wybijając głośno uderzenia w dzwony o określonych porach. Zegary te nie miały jednak tarcz ani wskazówek. Pierwsza wzmianka o takim zegarze pochodzi z 1286 roku. Z XIV wieku, pochodzą zachowane do dziś zegary uderzeniowe w katedrach w Salisbury (1386) i w Rouen (1389). Pierwszy wieżowy zegar wyposażony w tarcze, pojawił się w 1335 roku w Mediolanie. Miał tylko jedną, godzinową wskazówkę na tarczy 12-godzinnej. Na wieży kościoła Mariackiego w Krakowie zegar zamontowano w 1390 roku. Najwspanialszy jednak europejski zegar będący jednocześnie zegarem astronomicznym, skonstruował w 1364 roku w Padwie Giovanni Dondi. Czasomierz ten miał aż siedem tarcz wskazujących godziny oraz położenie planet.

Mechanizm zegara z Salisbury, 1386 r., Anglia, fot. Rwendland

Zegar w Rouen, 1389 r., Francja, fot. https://c.pxhere.com/

Zegar w Padwie, 1364 r., Włochy, fot. https://www.flickr.com/

W XV wieku wynaleziono w Europie zegar sprężynowy, a w XVII wieku udoskonalono zegar mechaniczny wyposażając go w wahadło. Pierwszy tego rodzaju czasomierz, na podstawie szkicu włoskiego uczonego Galileusza, został wykonany i sprawdzony w 1649 roku. Niezależnie od tego wynalazku, w 1656 roku Christiaan Huygens – holenderski fizyk, astronom i matematyk, wpadł na podobny pomysł zastosowania wahadła do mechanizmu zegarowego i opatentował go w 1657 roku.

Początkowo tarcza zegara zaopatrzona była w pojedynczą wskazówkę pokazującą godziny. W XV wieku pojawiła się wskazówka minutowa, a ok. 1550 roku zaczęto eksperymentować ze wskazówką sekundową (znalazła ona powszechne zastosowanie dopiero w zegarach wahadłowych). Kolejne liczne ulepszenia w konstrukcji zegarów mechanicznych zwiększały ich dokładność. Około 1673 roku, czterej konstruktorzy: Huygens (Holandia), Robert Hooke (Anglia) oraz Thuret i ks. Hautefeuile (Francja), skonstruowali niezależnie od siebie balans (koło zamachowe ze sprężyną zwrotną). Dzięki tym udoskonaleniom, w XVIII wieku mógł już powstać bardzo precyzyjny chronometr morski. W XIX wieku pochodzący z Niemiec Carl August von Steiheil (1839 r.) oraz Szkot Alexander Bain (1840 r.), skonstruowali niezależnie od siebie zegar mechaniczny z napędem elektrycznym.

Współcześnie termin zegar mechaniczny odnosi się wyłącznie do zegarów z wahadłem lub balansem, wprawianych w drgania mechaniczne za pośrednictwem wychwytu, niezależnie od źródła energii zasilania. Najstarszy zegar świata znajduje się w katedrze w Strasburgu. Zegar ten pochodzi z 1547 roku i ma tarczę podzieloną na trzy części. Jedna z nich wskazuje godziny i minuty, druga dzień i miesiąc, natomiast trzecia położenie planet.

Na przestrzeni wieków mechanizmy zegarów wieżowych ulegały niezliczonym modyfikacjom i udoskonaleniom. Niezwykle obszerny podział pod względem rozbudowania i rodzaju mechanizmu, można scharakteryzować w uproszczeniu, dzieląc zegary wieżowe na: a) wskazujące godziny, b) wybijające godziny i kwadranse (wybijają czas na dzwonach umieszczonych wewnątrz budynku, za pomocą młotów połączonych z mechanizmem drutami), c) wygrywające melodie, d) wyposażone w ruchome figury, e) wskazujące dane astronomiczne. W ogólnej budowie zegarów wieżowych, wyróżniamy następujące części składowe: a) napęd, b) przekładnia chodu, c) przekładnia wskazań, d) urządzenia nastawcze, e) wychwyt, f) wskazówki, g) tarcza.

a) Napęd mechanizmu – skupia energię, która przekazywana jest dalej pozostałym częściom mechanizmu. Energię taką czerpie się z podciąganych obciążników inaczej wag (napęd obciążnikowy), które stosowane były w już w pierwszych konstrukcjach zegarów wieżowych. W napędzie obciążnikowym liny nawijane są na bęben mechanizmu i swobodnie przewijają się po krążkach stosowanych w celu ich rozmieszczenia w wieży. Stanowią niezbędny element konstrukcji, dostarczający energię z opadającego ciężarka do mechanizmu. Nawijane na bęben, przekształcają energię dostarczaną z opadającego ciężarka w energię obrotową dla kół zębatych. Jako obciążniki – wagi, stosowano kiedyś kamienie. Później na linach podwieszano metalowe wiadra, do których w razie potrzeby można było dosypać piasku czy kamieni. Taki typ obciążników zyskał szybko na popularności, ze względu na jego tanią cenę, łatwość transportu i zmieniania jego masy. Następnie zaczęto wprowadzać obciążniki żeliwne, z dodawanymi obciążeniami.

Schemat mechanizmu zegara wahadłowego z napędem obciążnikowym

b) przekładnia chodu – jej głównym celem jest jest dostarczenie energii z napędu do wychwytu.

c) przekładnia wskazań – jest to zespół kół zębatych, który ma na celu połączenie przekładni chodu ze wskazówkami i odpowiednie przełożenie tych obrotów na ruch wskazówek.

d) urządzenie nastawnicze – służy do nastawiania godzin. W zegarach wieżowych mieści się w miejscu, gdzie praca mechanizmu przekazywana jest na wał (pędnię) łączący mechanizm z przekładnią wskazań.

e) wychwyt – ma zadanie na przemian uwalniać i blokować obroty kół z przekładni chodu, aby równomiernie przekształcać energię potencjalną zawartą w napędzie w energię kinetyczną. Istnieją różne rodzaje wychwytów: cofające, spoczynkowe lub wolne.

f) wskazówki – umieszczone są zazwyczaj nad tarczą, na której umieszczona jest podziałka czasu. Niegdyś na tarczy widniała tylko wskazówka godzinowa, od XVIII wieku montuje się przy zegarach także wskazówki minutowe (wynaleziona w 1687 roku). Wykonane są zazwyczaj z blachy z różnych metali wzmocnionej drutem lub mającej wygięte żeberko wzdłuż własnej osi.

g) tarcza z podziałką – wykonywana z różnych materiałów (metal, kamień, łupek, emalia, drewno, szkło, tworzywa sztuczne. Niegdyś były na nich umieszczone podziałki 24-godzinne, następnie wprowadzono system włoski, zwany „półzegarem”, czyli podziałkę 12-godzinną. Miało to miejsce w XV i XVI wieku.

W celu bliższego zapoznania się z tematem klasyfikacji, budowy i zasady działania zegarów wieżowych zachęcamy do skorzystania z wiedzy zawartej na stronie http://czasnawysokosci.pl/ oraz https://www.f-k-turmuhren.de/index.php/literaturverzeichnis/zeit-und-zeichen (broszury w języku niemieckim).

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje
1. J. Berg, Die Geschichte Der Gewaltsamen Wegnahme Der Evangelischen Kirchen Und Kirchengüter in Den Fürstenthümern Schweidnitz Und Jauer Während Des Siebzehnten Jahrhunderts, Breslau 1854
2. Alexander Duncker, Wiejskie dwory, pałace i rezydencje szlachty pruskiej, wraz z rodziną królewską, rezydencjami letnimi, ogrodami przypałacowymi, artystycznie wykonane, z kolorowymi ilustracjami i tekstem w okresie 1857-1883 (Berlin)
3. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
5. F. Bizub, Historia osady Čierny Váh, 2018 (http://docplayer.pl/)
6. B. Mucha, Zegar słoneczny z kościoła pw. Bożego Ciała w Łażanach [w:] Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019, s. 90-92
7. Kronika parafii pw. NSPJ w Żarowie
8. https://c.pxhere.com/
9. http://czasnawysokosci.pl/
10. https://en.wikipedia.org/
11. https://www.flickr.com/
12. https://picclick.de/
13. https://www.erzgebirge.tv/
14. http://www.espacenordouest.com/
15. https://www.f-k-turmuhren.de/
16. http://www.forsthof-cunnersdorf.de/
17. http://www.inschriften.net/
18. https://www.mehlis.eu/
19. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha