Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Tajemnicza rzymska moneta z Góry Pyszczyńskiej

Drukuj
Utworzono: poniedziałek, 09, grudzień 2013

Panował w latach 222-235 n.e. jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Severus Alexander Augustus. Tak brzmiało pełne imię cesarza rzymskiego Aleksandra Sewera. Dlaczego dziś przytaczamy właśnie jego postać ? Otóż w 1860 roku w okolicach Góry Pyszczyńskiej odnaleziona została rzymska moneta z wizerunkiem imperatora. Moneta ta była złotym aureusem, który posiadał dorobione uszko, dodatkowo był również przediurkowany. W jaki sposób moneta wybita w odległym Cesarstwie Rzymskim trafiła w Naszą okolicę i czy była tylko zwykła monetą w sensie środka płatniczego ? Jak się okazuje to osobliwe, a zarazem zapomniane XIX wieczne znalezisko kryję pewną niezwykle interesującą zagadkę.

Aureus (nummus aureus – złoty pieniądz, lub denarius aureus) był złota moneta bitą w starożytnym Rzymie, po raz pierwszy w czasie konsulatu Sulli na przełomie 84/83 p.n.e. Następnie emitowany przez Pompejusza (71 p.n.e.) i Juliusza Cezara (48/47 p.n.e.). W tym czasie wybijano 40 aureusów z libry złota (327,45 g, dzieliła się na 12 uncji po 27,288 g ). Znaczenie monety wzrosło za panowania Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e. - 14 r. n.e.), który wprowadził ją na stałe do systemu monetarnego. Aureusy Oktawiana miały wagę 7,79 g (42 sztuki z funta). Ich wartość była równowarta 25 srebrnym denarom. W okresie panowania Nerona (lata 54-68 n.e.) waga aureusa została zmniejszona do ok. 7,3 g złota, a za cesarza Marka Aureliusza (161-180 r. n.e.) do ok. 6,5 g. Moneta używana była od I w. p.n.e. do ok. 309 r. n.e., kiedy to została wyparta przez złotego solida (3,89 g, odpowiadał 1/72 funta złota), wprowadzonego przez cesarza Konstantyna I (306-337 n.e.).

Napływ monet rzymskich na ziemie polskie wiązać należy z obecnością na tych terenach szlaków handlowych, głównie tzw. szlaku bursztynowego, który biegł od Italii, przez tereny naddunajskie i Bramę Morawską, Śląsk, Wielkopolskę aż na Pomorze Gdańskie. Monety rzymskie trafiały na wspomniany obszar już za czasów republiki. Szczytowy okres napływu pieniądza rzymskiego datuje się jednak na lata 100-210 n.e. Na terenie Polski najwięcej odnotowano znalezisk monet z wizerunkiem cesarza Trajana, Hadriana, Antonina Piusa, Marka Aureliusza, Kommodusa i Septymiusza Sewera. W III w. n.e. nastąpił okres zahamowania napływu monety rzymskiej co było spowodowane problemami wewnętrznymi i pogarszająca się sytuacja polityczna Cesarstwa Rzymskiego. Powtórne ożywienie w wymianie handlowej z Imperium miało miejsce za panowania cesarza Konstantyna I i jego synów. Wpływ na tą sytuację miało ustabilizowanie sytuacji ekonomicznej i krótkotrwałe zaprzestanie wojen. Ostatnie sto lat istnienia Cesarstwa Zachodniorzymskiego oraz następne półtora wieku stanowią schyłkową fazę kontaktów ludności ziem polskich ze światem rzymskim.

Wśród badaczy tematu istnieją trzy teorie dotyczące funkcji jaką pełniły monety rzymskie wśród plemion germańskich zamieszkujących ziemie polskie. Według pierwszej napływające monety były powszechnym przedmiotem wymiany nie tylko z Cesarstwem, lecz także z ludnością mieszkającą przy granicach Imperium. Pewna część badaczy uważa, że monety rzymskie nie miały pośród plemion germańskich charakteru środka płatniczego i traktowane były jedynie jako surowiec do wyrobu ozdób. Potwierdzać mają to znaleziska monet przerobionych na zawieszki. Zwolennicy trzeciej teorii twierdzą, że owszem monety rzymskie były przedmiotem wymiany, ale tylko między kupcami rzymskimi a elitą plemienną. W handlu wewnętrznym stanowiły już jedynie źródło kruszcu. Prawdą jest, że społeczeństwa germańskie faktycznie traktowały rzymskie monety jako źródło metali szlachetnych. Większość znalezisk z ziem polski posiada jednak czysto monetarną postać. Funkcję pieniężną potwierdzają m.in. znaleziska zagubionych monet na terenie osad oraz jako dary w wyposażeniu grobowym. Większości jednak stanowią skarby ukrytych zespołów monet, a te były zapewne własnością majętnej starszyzny plemiennej.

Złoty aureus odnaleziony w okolicach Góry Pyszczyńskiej zawierał na awersie popiersie cesarza w wieńcu na głowie skierowane w prawą stronę i napis IMP ALEXANDER PIVS AVG. Na rewersie znajdował się Sol (bóstwo słoneczne) stojący w lewo z podniesioną ręką i batem oraz napis P M TR P XIIII COS III P P S-C, który datował monetę na 235 r. n.e. Jak wspomniano na samym początku złoty aureus, o którym mowa posiadał dorobione uszko, dodatkowo był również przediurkowany (nie jest niestety znany wygląd znaleziska oraz jego późniejsze losy). W jakim celu dorobiono owe elementy i jaką spełniały funkcję ? Odpowiedź na to pytanie odnajdujemy w fachowej literaturze tematu. Jak pisze bowiem Eugeniusz Konik w swoim opracowaniu pt. Charakter kontaktów imperium rzymskiego z barbaricum środkowoeuropejskim: Wśród monet datowanych na III i IV wiek na specjalną uwagę zasługują złote monety przystosowane do zawieszania. Z terytorium Śląska znamy do tej pory trzynaście takich monet (stan na 1994 r.) znalezionych w pochówkach częściowo szkieletowych, a częściowo ciałopalnych, które wyraźnie przeważają w IV wieku. Ten zespół monet zasługuje na uwagę dzięki temu, że dzieli się na dwie wyraźnie odcinające się od siebie grupy. Grupa starsza, datowana na lata 193 do 268, czyli od Pertynaksa do Postumiusza, to monety, ze specjalnie wywierconym w górnej krawędzi otworkiem, a druga to monety z lat 306-375, czylii od Konstantyna I do Walentyniana I, ze specjalnie przytwierdzonym do górnej krawędzi uszkiem. Obydwa te rodzaje monet zostały więc celowo zdemonetyzowane, czyli przewidziane do innych celów niż płatniczy środek wymienny. Do tego zespołu należy wliczyć jeszcze dwa medaliony, o których wiadomo, że bito je w zasadzie ze złota i że pełniły one rolę honorowych odznaczeń, którymi administracja rzymska, zarówno wojskowa jak i cywilna, dekorowała wiernych sobie i zasłużonych dla państwa rzymskiego władców barbarzyńskich. Dzięki tym właśnie medalionom możemy się domyślać, jaką funkcję spełniały owe złote monety przystosowane do zawieszania. Były one po prostu namiastką medalionów. Ówczesna ludność ziem dzisiejszego Śląska była na takim etapie rozwoju społeczno-gospodarczego, że administracja rzymska była zadania, iż władcy plemienni – różnego stopnia – będą w pełni usatysfakcjonowani z otrzymania mniej wprawdzie kosztownych, ale równie cennych honorowych namiastek, gdyż podobnie jak medaliony były one wybite ze złota. A więc, w tym bardzo trudnym dla państwa rzymskiego okresie po wojnach markomańskich, administracja rzymska starała się za pomocą różnego rodzaju wyjątkowo cennych darów, a także odznaczeń, jak wspomniane złote monety przystosowane do zawieszania, pozyskiwać barbarzyńskich władców plemiennych.

Przykład rzymskiej złotej monety z dorobionym uszkiem i otworem (załatany metodą zgrzewania łaty z monetą). Na fotografii moneta Herenniny Etyruscilli żony cesarza Trajana Decjusza (249-251 n.e.)

Przykład rzymskiej złotej monety z dorobionym otworem. Na fotografii moneta cesarza Dioklecjana (284-305 n.e.)

Z kolei Aleksander Bursche w opracowaniu pt. Złote medaliony rzymskie w Barbaricum. Symbolika prestiżu i władzy społeczeństw barbarzyńskich u schyłku starożytności, pisze: ... W okresie wczesnego Cesarstwa monety (i ewentualnie medaliony), jako element stroju męskiego, mogły występować jedynie w paradnym wyposażeniu wojskowych. Bardzo popularną formą wynagradzania żołnierzy, zwłaszcza wyższego stopnia, było wówczas ofiarowanie im srebrnej i złotej biżuterii ...W okresie późnego Cesarstwa zwyczaj wynagradzania złotą biżuterią, często dużą liczbą identycznych przedmiotów, niewygodnych w noszeniu, był wypierany prze ofiarowywanie w charakterze donativa obok fibul, przede wszystkim monet i medalionów ...Analiza wykorzystywania złotych monet i medalionów w charakterze biżuterii wskazuje, że początkowo zawieszki monetarne, jako elementy kolii czy naszyjnika, mogły być noszone w Imperium wyłącznie przez kobiety. Toteż jeśli z terenów Cesarstwa w okresie wczesnorzymskim wychodziły jakież impulsy na tereny Barbaricum w zakresie użytkowania monet jako zawieszek, to mogły one dotyczyć jedynie ozdób i stroju kobiecego. Pośredni wpływ na wykształcenie się wśród mężczyzn zwyczaju użytkowania złotych monet i ewentualnie medalionów jako zawieszek mogły mieć jedynie elementy rzymskiego wojskowego stroju paradnego ... Późnorzymski zwyczaj zawieszania na szyi złotych medalionów (i monet) rozpowszechnił się zapewne równolegle w kręgach wojskowych Imperium Romanum i Barbaricum. Najistotniejszy obszar styku tych dwóch światów stanowiły wówczas sprzymierzone jednostki germańskie walczące po stronie rzymskiej. W sprawie pyszczyńskiego złotego aureusa pełniącego funkcję zawieszki poprosiliśmy o opinię dyrektora Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego pana dr hab. Artura Błażejewskiego, który zajmuje się problematyką wpływów rzymskich i wędrówek ludów oraz archeologią prowincji rzymskich w szczególności kontaktami barbarzyńców z Imperium Rzymskim. Oto jego wypowiedź w sprawie interesującego Nas znaleziska: ... tak przerobione monety nie były częste, zapewne należały do osób majętnych, choć to nie medaliony (to numizmat – zawieszka nieprzerobiony z monety, a od początku wyprodukowany z uchem, mający znaczenie odznaczenia państwowego Rzymu).

Wszystko to utwierdza Nas w przekonaniu, że odnaleziony w okolicy Góry Pyszczyńskiej złoty aureus z wizerunkiem cesarza Aleksandra Sewera był zawieszką o szczególnym znaczeniu i przeznaczeniu. Moneta datowana na 235 r. n.e. była i jest nadal unikatem, gdyż znane dotychczas egzemplarze z podobnym napisem datującym (P M TR P XIIII COS III P P S-C) to srebrne denary oraz brązowe sestercje, czyli monety niższego nominału. Warto dodać w tym miejscu, że monety z 235 r. n.e. były ostatnimi wybitymi w okresie panowania cesarza, ponieważ w tym właśnie roku został on zamordowany przez swoich żołnierzy. Aureus z Góry Pyszczyńskiej jest poza tym jednym z nielicznych okazów zawieszki monetarnej wyposażonej zarówno uszko jak i otwór. W tym miejscu pojawia się pytanie o sposób jej noszenia. Uszko służyło niewątpliwie do przeplatania łańcuszka lub sznurka. W jakim celu wykonano zatem dodatkowy otwór w monecie ?. Dziś możemy jedynie przypuszczać, że zawieszka początkowo noszona była na łańcuszku/sznurku przepuszczonym przez dorobione od samego początku uszko, potem dopiero wraz ze zmianą właściciela, zmienił się sposób jej noszenia (wykonano otwór) ?. Pytanie zasadnicze jest tylko jedno. Dla kogo owa złota zawieszka monetarna została wykonana i w jaki sposób trafiła w pobliże Góry Pyszczyńskiej, gdzie została odnaleziona w XIX wieku ?. Czy znalezisko było państwowym odznaczeniem dla zasłużonego w boju z Germanami dowódcy rzymskiego, czy też podarunkiem dla germańskiego wodza ? A może była to zdobycz wojenna (z odbytej kampanii przeciwko Rzymianom w sojuszu z innymi plemionami germańskimi) lub przedmiot wymiany handlowej, czy też zguba osoby wysoko postawionej w lokalnej hierarchii plemiennej ?. Trudno dziś wskazać jednoznaczną odpowiedź.

Srebrne denary cesarza Aleksandra Sewera z 235 r.n.e. i napisem na rewersie P M TR P XIIII COS III P P S-C

Brązowa sestercja cesarza Aleksandra Sewera z 235 r.n.e. i napisem na rewersie P M TR P XIIII COS III P P S-C

Pod koniec tzw. okresu wpływów rzymskich (0/20 - ok. 310-450 n.e.) nastąpił gwałtowny rozwój osadnictwa pod względem przestrzennym, które dotarło nad Strzegomkę i Bystrzycę. Z plemionami germańskim utożsamiać należy ludność tzw. kultury przeworskiej, której osady znajdowały się w granicach i pobliżu: Krukowa (1 osada), Mielęcina (2 osady w tym jedna z fazy młodszej C1-C2 – 150-320 n.e.), Przyłęgowa (4 osady, w tym jedna z fazy B2-C1 – 70-260 n.e., oraz jedna z C3/D - 310-450 n.e – tzw. „okres wędrówek ludów”), Wierzbnej (1 osada z okresu późnego C3/D - 310-450 n.e – tzw. „okres wędrówek ludów”). Inne ślady osadnictwa kultury przeworskiej (gł. fragmenty ceramiki) odnaleziono w pobliżu: Łażan (1 obszar), Marcinowiczek (1 obszar – okres późny C3/D - 310-450 n.e – tzw. „okres wędrówek ludów”), Przyłęgowa (1 obszar) oraz w Wierzbnej (1 obszar – okres późny C3/D - 310-450 n.e – tzw. „okres wędrówek ludów”). Zapewne w tym właśnie czasie omawiana zawieszka monetarna z wizerunkiem cesarza Aleksandra Sewera znajdowała się "w obiegu" by na ponad 1500 lat (w zależności od czasu zagubienia ?) trafić w okolice Pyszczyńskiej Góry.

Pyszczyńska Góra, zwana również Buczyńską Górą, dawniej Pitschenberg. Miejsce gdzie przyroda przeplata się z bogatą historią. Foto. Marlena Mech (Doba.pl)

Aleksjan Bassianus, Aleksander Sewer (Bassianus Alexianus, Severus Alexander, ur. 1 października 208 w Emesie, zm. 21 marca 235 na terenie dzisiejszego Bretzenheim koło Moguncji) – cesarz rzymski w latach 222–235 z dynastii Sewerów Nazwisko Sewer przybrał adoptowany w 218 roku przez kuzyna, małoletniego cesarza Heliogabala. W 222 roku Heliogabal, którego ekscesy obyczajowe oraz despotyczne kaprysy uczyniły bardzo niepopularnym, został zamordowany z inicjatywy matki Sewera – Julii Mammei. W tym samym roku Aleksander, który już wcześniej nosił tytuł cezara, został uznany cesarzem rzymskim (ostatnim z dynastii Sewerów). W chwili oficjalnego objęcia rządów Aleksander miał zaledwie trzynaście lat i faktyczne rządy znalazły się w rękach jego matki Julii Mammei i babki, Julii Maesy - która odgrywała poważną rolę także za jego poprzednika. Niepohamowany despotyzm Heliogabala, który był przyczyną jego upadku, kazał opiekunkom Aleksandra - jego matce i babce, oraz popierającym ich senatorom, zastosować surowsze metody wychowawcze wobec młodego władcy. W efekcie Aleksander nawet po osiągnięciu pełnoletniości pozostawał pod silnym wpływem swych opiekunek i doradców. Próbowali oni zmienić politykę wewnętrzną kraju, dzieląc się władzą z senatem, a odbierając liczne przywileje rozpanoszonym ówcześnie wojskowym. Senat, który u poprzedników miał funkcję fasadową ponownie stał się jednym z ośrodków władzy państwowej. Na czele doradców władcy stanął dobrze znany i poważany prawnik Ulpian Domitius. Jednak próba odsunięcia wojska, a zwłaszcza pretorianów, od wpływu na rządy nie była łatwa. Pierwszą ofiarą tej walki był sam Ulpian, którego żołnierze zamordowali już w roku 223. Do niepopularności cesarza przyczyniała się również jego matka, znana ze swej żądzy władzy i bogactw.

W 225 r.n.e. Aleksander za radą matki ożenił się z Sallustią Orbianą. Gdy jednak żona cesarza zaczęła zdobywać jego względy, Julia Mamea, zazdrosna o wpływ na młodego cesarza, rozpoczęła z nią walkę. Najpierw doprowadziła do skazania jej ojca, a później do wygnania cesarskiej żony do prowincji Afryki. Wg Herodiana działo się to wbrew woli samego Aleksandra. Łagodny z natury cesarz nie miał żadnych doświadczeń militarnych i był wyraźnie niechętny wojnie, jednak ataki perskich Sasanidów na ziemie cesarstwa nie mogły zostać bez odpowiedzi. Aleksander stanął na czele wojsk, które wyruszyły na Wschód i mimo że nie dowodził nimi osobiście, uzyskał wspaniały triumf po zwycięstwie nad perskim królem Ardaszirem I (wojna perska 232–233). Wkrótce potem wybuchła wojna z Germanami, podczas której cesarz popełnił fatalny błąd: objął bezpośrednie dowództwo nad żołnierzami, którzy go nienawidzili, gdyż ograniczył ich prawa uzyskane za poprzedników. Aleksander próbował "grać na czas", zanim wierne mu legiony z wojny perskiej, sowicie wzbogacone łupami, dotrą nad Ren i zaczął układać się z Germanami. Jednak po ugodzie z barbarzyńcami został zamordowany przez legionistów, którzy uznali pokojowo nastawionego Aleksandra za niegodnego purpury (21 marca 235). Nowym cesarzem obwołany został Gajusz Juliusz Werus, który przeszedł do historii pod imieniem Maksymina Traka.

Popiersie cesarza rzymskiego Aleksandra Sewera

Śmierć Aleksandra, ostatniego cesarza z dynastii Sewerów, otwiera okres wielkiego kryzysu państwa rzymskiego. Brak legitymizacji władzy u jego następców miał stać się przyczyną ciągłych rewolt wojskowych i oddawania purpury kolejnym kandydatom. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była militaryzacja cesarstwa, której usiłowali zapobiec bardziej dalekowzroczni doradcy Aleksandra. Panowanie Aleksandra zamyka również okres w dziejach cesarstwa zwany pryncypatem, gdy cesarz występował wśród senatorów jako pierwszy wśród równych (primus inter pares). Aleksander Sewer był więc ostatnim cesarzem hołdującym otwarcie i szczerze zasadom rządzenia ukutym przez Oktawiana Augusta. Trwający dwa wieki proces wzmacniania autorytetu i zakresu władzy cesarskiej uczynił z cesarzy władców absolutnych, których głównym oparciem miało stać się - w miejsce senatu - wojsko. Nową fazę w rozwoju cesarstwa nazwano dominatem (od słowa dominus, czyli Pan), choć zwycięstwo nowej koncepcji ustrojowej miało nastąpić po trwającym niemal wiek kryzysie.

Składamy serdeczne podziękowania dyrektorowi Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego panu dr hab. Arturowi Błażejewskiemu za udzielone informacje

Foto monet - archiwum autora, biografia cesarza Aleksandra Sewera za pl.wikipedia.org

Literatura: 
S.Bolin, Fynden av romerska mynt ine der fria Germanien, Lund 1926
Altschlesien, t. 3, 1931
Ch.Pescheck, Die frühwandalische Kultur im Mittelschlesien, Leipzig 1939
J. Wielowiejski, Wymiana handlowa między południową Polską a imperium rzymskim, „Archeologia” t. VIII, 1956, s. 94-95
E.Konik, Znaleziska monet rzymskich na Śląska, Wrocław 1965
A. Bursche, Dawne znaleziska monet rzymskich w świetle nowych badań (II) Śląsk, Wiadomości Numizmatyczne, R.XXVII, 1983, z. 3-4, s. 226-237
A.Bursche, Złote medaliony rzymskie w Barbaricum. Symbolika prestiżu i władzy społeczeństw barbarzyńskich u schyłku starożytności, 1998 Warszawa
R.Ciołek, Die Fundmuzenzen der römischen Zeit in Polen. Schlesien, Wetteren 2008
R.Ciołek, Roman Coin Finds in Silesia : conclusion from the new inventory, Wiadomości Numizmatyczne, R. LIII, 2009 [2010], z. 2 (188), s. 146-182 
P.Sierechan, Stosunki gospodarcze ziem polskich z Imperium Rzymskim, Polski Dzieje, 2010
Ł.Górka, Drogi i sposoby napływu monety rzymskiej na ziemie Polski, Historikon, 2013

Opracowanie
Bogdan Mucha

© 2022 Żarowska Izba Historyczna

Friday the 29th. By BlueHost Review and Affiliate Marketing.