Mity i fakty dotyczące zniszczenia żelaznego mostu pod Łażanami w 1945 roku

W 1731 roku łazański kompleks majątkowy odziedziczyła Beata Abigail z domu Siegroth, która w 1745 roku z inspiracji króla pruskiego Fryderyka II, poślubiła feldmarszałka Wilhelma Dietricha hr. von Buddenbrock. Właścicielka dóbr zmarła 26 lipca 1770 roku w Łażanach. Nie doczekawszy się potomstwa, uczyniła w testamencie spadkobiercą majątku oficera armii pruskiej hrabiego Rzeszy Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss (ur. 14 marca 1750 roku), który był jednym z trzech synów jej siostrzeńców. Nowy właściciel Łążan, opuścił wkrótce szeregi armii królewskiej i poświęcił się rozwojowi gospodarczemu odziedziczonych dóbr. Jego dokonania w tym zakresie były imponujące, m.in. rozbudowa obiektów folwarcznych oraz wprowadzenie szeregu nowinek technicznych w uprawie rolnej. Dziełem von Burghaussa, było także uregulowanie nurtu Strzegomki, co zapobiegło wylewom tej rzeki oraz przyniosło dalszych 180 ha gruntów uprawnych. Do największych zasług właściciela Łażan, należy bez wątpienia wybudowanie żelaznego mostu, który spinał oba brzegi Strzegomki i był jedną z pierwszych takich konstrukcji na kontynencie europejskim poza Anglią.

O moście tym powstało kilka opracowań, które publikowano na łamach wydawnictw historycznych i naukowych, a także na stronach internetowych, poświęconych tematyce historycznej regionu. O ile na chwilę obecną dysponujemy bogatą wiedzą dotyczącą okoliczności budowy owego zabytku techniki, biografii realizatorów tego przedsięwzięcia oraz dokumentacją techniczną budowli, o tyle fakty związane z jej zniszczeniem podczas II wojny światowej, pozostają niejasne i sprzeczne ze sobą w kolejnych publikacjach. Ten stan rzeczy oraz powstały w ostatnim czasie kolejny pomysł ekspozycji zachowanych elementów żelaznego mostu z Łażan, skłania nas do zrewidowania faktów, mających miejsce 73 lata temu. Na początek przytoczyć należy dotychczasową wiedzę dotyczącą okoliczności zniszczenia mostu, którą zawarto w kolejnych publikacjach historyczno-naukowych.

1. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993

autor na str. 57 podaje:

Ostatecznie most przetrwał 150 lat i dopiero w 1945 r. został przypadkowo zniszczony.

2. J. Rabiega, J. Biliszczuk, Dwieście lat mostów żelaznych na Śląsku, Inżynieria i Budownictwo, nr 3/1996, s. 140-141

autorzy na str. 140 podają:

Obiekt był w eksploatacji do roku 1946, kiedy to przypadkowo został zniszczony

3. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006

autor na str. 284 podaje:

Ostatecznie most pozostał na swoim miejscu do 1945 r., kiedy to w bliżej nieokreślonych okolicznościach został zniszczony. Po zakończeniu działań wojennych przywracając połączenie między Żarowem i Łażanami wybudowano betonowy most.

4. M. Zywer, Łażański żelazny most, Most - Rocznik Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Żarowskiej "Pons", nr 2, Żarów 2006, s. 4-5

autor na str. 4 podaje:

Z różnych wersji dotyczących przyczyny runięcia konstrukcji Burghaussa na dno Strzegomki najbardziej prawdopodobna wydaje się ta związana z radzieckim tankiem, który miał swoim ciężarem most zawalić. Wysadzenie przeprawy nie znajduje potwierdzenia ani w wyglądzie odnalezionych płyt jezdnych mostu, na których nie ma śladu wybuchu, ani ułożenie na dnie koryta rzeki.

5. Z. Malicki, Przemysł w Żarowie do zakończenia II wojny światowej, Rocznik Świdnicki, t.38, Świdnica 2011, str. 84-97

autor na str. 95-96 podaje:

12 lutego 1945 roku do Żarowa nadszedł rozkaz o natychmiastowej ewakuacji miejscowości w związku z nadciągającymi oddziałami Armii Czerwonej. Następnego dnia prawie wszyscy mieszkańcy opuścili Żarów. We wtorek, 13 lutego 1945 roku nad Żarowem pojawił się tylko jeden rosyjski samolot, który zrzucił kilka pojedyńczych bomb. Spadły one w okolicach zakładów zbożowych, uszkadzając sieć trakcyjną, a przy okazji trzy witraże w kościele. „Kto mógłby się spodziewać w tym czasie małego cudu, że front zatrzyma się bezpośrednio przed Żarowem, na linii Strzegomki wzdłuż wsi Przyłęgów, Łazany, Imbramowice i Domanice, i pozostanie w tym miejscu do końca wojny. Nasze oddziały nie musiałyby wysadzać w powietrze pierwszego na kontynencie europejskim mostu żeliwnego w Łazanach!” - pisał w swoich wspomnieniach mieszkaniec Żarowa, inżynier Franz Stiller, długoletni pracownik Szamotowni.

6. H. Szczepański, Pierwszy most Johna Baildona, Rocznik Świdnicki, T.38, Świdnica 2011, str. 98-114

autor na str. 111 podaje:

Na początku maja 1945 r. w Łażanach pachniały bzy, a zza okolicznych wzgórz słychać było huk armatnich wystrzałów. Nagle od strony wsi nadjechał niemiecki "Tygrys" na potężnych gąsienicach. Wtoczył się na most. Coś zachrzęściło i zazgrzytało, a czołg wraz z łukowymi podporami runął w nurty rzeki. Z pobliskiego wzgórza nadleciały pociski artyleryjskie. Kilka z nich trafiło w strzelisty dach pałacu Burghaussów. W kierunku Strzegomia ruszyło ostatnie tej wojny natarcie Armii Czerwonej.

7. Matthias, Wystawa " Dzieje Mostu Żelaznego" 1796-2016, Żarów 2016 https://www.labiryntarium.pl/projekty/1156-wystawamost220lat.html

autor podaje:

Niestety, końcówka wojny okazała się zgubna dla wspaniałego zabytku. Istnieją dwie hipotezy dotyczące sposobu zniszczenia mostu. Jedna z nich mówi o wysadzeniu mostu przez cofających się za linię Strzegomki żołnierzy niemieckich. Wydaje się to mało prawdopodobne, choćby ze względu na ilość płyt pomostowych wyciągniętych z rzeki w całości. Albo ktoś wysadził most nieudolnie, albo wysadzenie miało na celu położenie mostu do koryta rzeki, aby dało się w przyszłości odrestaurować go we Wrocławskim parku? Druga hipoteza głosi, że na most wjechał czołg, pod którego ciężarem konstrukcja została uszkodzona i zawaliła się.

8. S. Nowotny, A. Dobkiewicz, Leksykon historii wsi powiatu świdnickiego do 1945 r., Świdnica 2018

autorzy na str. 115 podają:

Wyjątkową postacią w dziejach Łażan był hrabia Niklas August Wilhelm von Burghauss, który przejął tutejszy majątek w 1775 r. Nakazał on dokonać regulacji Strzegomki, zaś w 1776 r. Wybudował pierwszy żelazny most na kontynencie europejskim (poza Anglią gdzie podobna konstrukcja powstała już wcześniej), który łączył Łażany z Żarowem. Most ten odlany został w hucie Mała Panew przez Anglika Johna Baildona, a wydarzenie to uwiecznione zostało wybiciem dwóch medali pamiątkowych. Jego konstrukcja zniszczona została przez oddziały sowieckie w 1945 r.

Cytowane fragmenty powyższych publikacji podają dwie przyczyny zniszczenia żelaznego mostu pod Łażanami. Wedle pierwszej most runął pod ciężarem czołgu radzieckiego (M.Zywer 2006) lub niemieckiego (H. Szczepański 2010). Brak niestety w opracowaniach, wskazania źródeł potwierdzajcych ten stan rzeczy. Cytowana w przypisach przez Henryka Szczepańskiego publikacja B.Dolata, Wyzwolenie Dolnego Śląska w 1945 r., Wrocław 1985, nie potwierdza w żadnym swoim fragmencie, aby most pod Łażanami zniszczony został pod naporem niemieckiego czołgu typu PzKpfw VI "Tiger". Druga hipoteza tłumaczy, że konstrukcja wysadzona została przez wycofujące się wojska niemieckie (Z. Malicki 2010) lub przez wojska radzieckie (S. Nowotny, A. Dobkiewicz 2018). Uwagę zwraca to, że jedynie Zbigniew Malicki w swoim opracowaniu, opiera się na spisanych relacjach byłego mieszkańca Żarowa i świadka wydarzeń z 1945 roku. Za mało prawdopodobny fakt wysadzenia mostu uznają - M.Zywer 2006 i Mathhias 2016. Autorzy powołują się przy tym na ułożenie płyt jezdnych zniszczonego mostu na dnie koryta rzeki, podczas ich wydobywania w 1995 i 2003 roku.

Żadna z wymienionych powyżej publikacji nie uwzględnia w swoim zakresie materiałów archiwalnych dotyczących przebiegu działań wojennych w okolicach Łażan i Żarowa na przełomie lutego i marca 1945 roku oraz zasad niszczenia konstrukcji mostowych (w ujęciu ogólnym i dot. mostów żelaznych), która pozostała niezmienna od czasów II wojny światowej do chwili obecnej (znacznie dłużej, biorąc pod uwagę konstrukcje mostów wysadzanych np. podczas I wojny światowej). To właśnie te źródła uzupełniają relację Franza Stillera (most wysadzony przez wojska niemieckie) i pozwalają w pełni zrozumieć okoliczności w jakich ta żelazna konstrukcja została zniszczona.

„Kto mógłby się spodziewać w tym czasie małego cudu, że front zatrzyma się bezpośrednio przed Żarowem, na linii Strzegomki wzdłuż wsi Przyłęgów, Łazany, Imbramowice i Domanice, i pozostanie w tym miejscu do końca wojny. Nasze oddziały nie musiałyby wysadzać w powietrze pierwszego na kontynencie europejskim mostu żeliwnego w Łazanach”
Relacja ze wspomnień Franza Stillera 

13 lutego 1945 roku w toku tzw. Operacji Dolnośląskiej (8-28.02.1945 r.) wojska radzieckie przekroczyły granice dzisiejszej gminy Żarów. Zajęte zostały miejscowości Mielęcin, Mikoszowa, Przyłęgów, Zastruże i Łażany. Nad linią Strzegomki pomiędzy Łażanami i Żarowem frontem stanęła radziecka 273. dywizja strzelecka (2. korpus strzelecki, 6. armia). W jej skład wchodziły: 967., 969., 971. pułk strzelecki, 812. pułk artyleryjski, 135. samodzielny dywizjon przeciwpancerny, 342. kompania zwiadu, 547. batalion saperski, 631. samodzielny batalion łączności, 334. batalion medyczno-sanitarny, 296. samodzielna kompania chemiczna, 546. kompania transportowa i in. jednostki). Jak potwierdzają materiały archiwalne przechowywane w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolskiu koło Moskwy, 14 lutego 1945 roku w pobliżu Żarowa (pn.-wsch.) i Łażan (pd.-zach.) toczyły się walki 971. pułku strzeleckiego z niemiecką piechotą wspartą czołgami. Wedle źródeł w walce poległo do 600 żołnierzy niemieckich a 196 wzięto do niewoli. Straty radzieckie wyniosły 17 zabitych i 57 rannych (łączny bilans dla 971. i 967. pułku strzeleckiego, który toczył walki w pobliżu Wawrzeńczyc i Mietkowa). Trwające w kolejnych dniach walki przyniosły następujące straty: 15.02. - (wojska niemieckie): do 300 zabitych, 195 wziętych do niewoli, utracono: 4 czołgi, 4 działa samobieżne, 2 transportery; (wojska radzieckie): 12 zabitych, 31 rannych, utracono: 1 działo dywizyjne kal. 76 mm, 3 działa kal. 122 mm; 16.02. - (wojska niemieckie): do 350 zabitych, 65 wziętych do niewoli, utracono: 38 koni i 16 wozów; (wojska radzieckie): 25 zabitych i 43 rannych; 17.02. - (wojska niemieckie): do 200 zabitych i rannych, 95 wziętych do niewoli; (wojska radzieckie): 3 zabitych i 6 rannych; 18.02. - (wojska niemieckie): do 100 zabitych, 32 wziętych do niewoli; (wojska radzieckie): 2 zabitych i 5 rannych. 19 lutego 1945 roku jednostki z 273. dywizji strzeleckiej zastąpione zostały przez jednostki 118. dywizji strzeleckiej (34. korpus gwardyjski, 5. armia gwardyjska). Umocnione pozycje w Łażanach i nad Strzegomką zajął wówczas 1 batalion z 527. pułku strzeleckiego, którego sztab mieścił się w Mikoszowej.

Fragment dziennika bojowego 273. dywizji strzeleckiej. Wpis z 13 lutego 1945 roku informuje o zajęciu przez dywizję pozycji na linii Goczałków, Strzegom, Łażany, Mietków

Fragment dziennika bojowego 273. dywizji strzeleckiej z opisami walk w pobliżu Łażan (pd.-zach) i Żarowa (pn.-wsch.) od 14 lutego 1945 r.

Szczegółowa dokumentacja archiwalna, nie notuje faktu zniszczenia żelaznego mostu między Łażanami a Żarowem (ani żadnego innego) w trakcie walk prowadzonych w dniach 13.02.-20.02.1945 (oraz dalej aż do 8.05.1945 r.). Wspomniana przeprawa wysadzona została 12 lutego 1945 roku (najpóźniej w dniu 13 lutego, tuż przez przybyciem nad Strzegomkę jednostek radzieckiej 273. dywizji strzeleckiej). W pełni potwierdza to relacja spisana przez mieszkańca Żarowa - Franza Stillera. Wedle map operacyjnych radzieckiej 6. armii, działania po drugiej stronie linni frontu, prowadziły w tym czasie niemiecka 19. dywizja pancerna (sztab w Stanowicach) oraz w bezpośrednim sąsiedztwie Żarowa 484. pułku grenadierów (254. dywizja piechoty). Dostępne materiały źródłowe wskazują jednoznacznie na niemieckich saperów z 484. pułku grenadierów, jako sprawców zniszczenia żelaznego mostu pod Łażanami. Bez wątpienia rozkaz do wysadzenia tej przeprawy, wydany został w sztabie 254. dywizji piechoty (wówczas w Żarowie) przez generała majora Richarda Schmidta.

Fragmenty map sztabowych z pozycjami 484 pułku grenadierów (254. dywizja piechoty) na linii frontu w pobliżu Żarowa, 2 połowa lutego 1945 r. Cyfra 1 - Łażany, Cyfra 2 - Żarów

Generał Major Richard Schmidt - dowódca 254. dywizji piechoty (31.12.1944 - 8.05.1945). Z jego rozkazu zaminowane i wysadzone zostały mosty w Łażanach i Krukowie

W późniejszym czasie w okolicy Łażan i Żarowa front obsadzały inne jednostki niemieckie: 31. ochotnicza dywizja SS "Böhmen und Mahren", pułk policyjny SS "Brixen", 208. batalion fizylierów (208. dywizja piechoty), 88. ciężki batalion niszczycieli czołgów, 3 batalion z 309. pułku piechoty (208. dywizja piechoty) i 947. pułk piechoty (359. dywizja piechoty).

Warto przy tym odnotować, wzmiankę zawartą w dzienniku wojennym radzieckeigo 527. pułku strzeleckiego z dnia 17 marca 1945 roku (pułk w składzie 118. dywizji strzeleckiej, która zastąpiła na linii frontu w okolicy Żarowa, wycofaną do walk o Festung Breslau 273. dywizję strzelecką). Opis informuje, że o godz. 1:30 przeciwnik (wojska niemieckie) próbował odbudować most przez rzekę Strzegomkę na południowy-zachód od Łażan, lecz został rozproszony ogniem artyleryjskim. W tym przypadku chodzi o most znajdujący się na dzisiejszej drodze (przedłużenie ul. Polnej) wiodącej z Łażan w stronę drogi powiatowej nr 3396D.

 Fragment mapy sztabowej radzieckiego 527. pułku strzeleckiego z pozycjami nad Strzegomką w Łażanach, 2 połowa lutego 1945 r.

Fragment dziennika bojowego radzieckiego 527. pułku strzeleckiego. Wpis z 17 marca 1945 roku informuje o próbie odbudowy przez wojska niemieckie mostu na południowy-zachód od Łażan

Fragment mapy topograficznej z 1937 r. (skala 1:25:000). w czerwonym kole zniszczony most, który próbowały odbudować wojska niemieckie, w kwadracie po lewej bród na Strzegomce, w kwadracie po prawej żelazny most, archiwum autora 

Widok na obecny most znajdujący się na drodze wiodącej z Łażan w stronę drogi powiatowej nr 3396D. W tym miejscu 17 marca 1945 r. wojska niemieckie próbowały odbudować zniszczony most na Strzegomce, archiwum autora

Wysadzenie żelaznego mostu w Łażanach nie wymusiło powstrzymania natarcia wojsk radzieckich w kierunku Żarowa i ewentualnego dalszego uderzenia na południe lub południowy-zachód. Dowództwo radzieckiej 6. armii nie było zainteresowane dalszą pogonią za wycofującymi się jednostkami niemieckimi. Priorytet stanowiło wówczas zdobycie Festung Breslau (m.in. 273. dywizja strzelecka wycofana została z rejonu Łażan do walk w oblężonym Wrocławiu) oraz natarcie w kierunku zachodnim na Berlin. Front ustabilizował się na Strzegomce pod Łażanami aż do dnia 8 maja 1945 roku (manewr 877. pułku strzeleckiego od strony Pastuchowa i zajęcie Piotrowic Świdnickich oraz Żarowa), co w relacji Franza Stillera nazwane zostało "małym cudem". Sama rzeka nie stanowiła zaś trudnej bariery do forsowania. W pewnej odległości od mostu funkcjonowały dwa brody (płytki odcinek koryta rzecznego o twardym podłożu i spokojnym nurcie, umożliwiający przy niskich i średnich stanach wody przekroczenie rzeki – piesze lub kołowe, bez użycia mostu czy łodzi). Po wznowieniu natarcia w maju 1945 roku jednostki radzieckie w błyskawicznym tempie znalazły się na południowym brzegu Strzegomki.

W tym świetle obalony zostaje mit o niemieckim "Tygrysie", który w maju 1945 roku, wjechał od strony wsi i załamał most, co podaje Henryk Szczepański. Miejscowość w tym czasie (od 13 lutego 1945 roku) zajęta była przez jednostki radzieckie. Hipoteza o radzieckim tanku rownież nie znajduje uzasadnienia w materiale archiwalnym. Na omawianym odcinu frontu dowództwo 6. i 21. armii oraz 5. armii gwardyjskiej nie podejmowało akcji zaczepnych na południowym brzegu Strzegomki oraz nie wprowadziło do walki jednostek pancernych (27. pułk pancerny stacjonował w Gościsławiu).

Położenie płyt jezdnych zniszczonego mostu na dnie koryta rzeki (załamanie konstrukcji mostu do koryta; w opracowaniach tłumaczone naporem ciężaru pojazdu pancernego), znajduje pełne potwierdzenie w zasadach niszczenia konstrukcji mostowych. Jak podaje podręcznik Prace minerskie i BHP: ...Mosty niszczy się w celu utrudnienia przekroczenia przeszkód wodnych lub innych przeszkód naturalnych. Podejmując decyzję o sposobie niszczenia należy mieć na uwadze to, że zniszczenie obiektu powinno być minimalne, a pokonanie powstałej przeszkody powinno zająć przeciwnikowi maksymalnie dużo środków, sprzętu i czasu. Aby powyższe warunki mogły być spełnione, należy równolegle ze zniszczeniem obiektów wykonać szereg dodatkowych przedsięwzięć inżynieryjnych. Aby utrudnić wykonanie objazdu lub urządzenia przeprawy, należy na dogodnych kierunkach ustawić pola minowe, ustawić grupę min lub pojedyncze miny. Mosty, wiadukty i tunele należy niszczyć częściowo, tylko w wyjątkowych wypadkach - całkowicie. Częściowe niszczenie mostów i wiaduktów polega na wyborze takich elementów konstrukcji (przęsła, podpory), których zniszczenie uniemożliwi przeciwnikowi odtworzenie przejezdności tych obiektów przez położenie przęseł mostów towarzyszących. Dobierając sposób niszczenia, należy mieć na uwadze również ewentualną ich odbudowę po zmianie sytuacji militarnej. Całkowite niszczenie mostów może mieć miejsce tylko w wyjątkowych sytuacjach, a polegać będzie na niszczeniu podpór brzegowych i przęseł, szczególnie nad nurtem rzeki ...

Sposoby niszczenia mostów jednoprzęsłowych z miejscami umieszczenia ładunków wybuchowych

... W mostach stalowych niszczy się przęsła i podpory. Przęsła niszczy się jednym z następujących sposobów:
- przebiciem w wybranych płaszczyznach przekroju wszystkich elementów głównych (dźwigarów, belek podłużnych), przy zapewnieniu pocięcia przęseł na części mało przydatne do wykorzystania przy odbudowie mostu;
- przebiciem dźwigarów głównych przy zapewnieniu skęcenia i pogięcia konstrukcji podczas upadku przęsła na dno przeszkody.

Pierwszy sposób stosuje się do niszczenia przęseł o długości ponad 30 m, gdy nie są niszczone podpory mostu, a drugi sposób - przęseł o długości ponad 30 m i niszczenia podpór.

Mosty stalowe o długości przęseł do 30 m niszczy się przez przebicie przęseł i zniszczenie podpór pośrednich tak, aby zniszczony odcinek mostu przekroczył długość 30 m. Podpory niszczy się na całych ich szerokościach w jednym przekroju, a przęsła - w jednym lub dwóch przekrojach. Przekroje niszczenia należy stosować następująco:

- w środku rozpiętości przęsła (jeden przekrój) jeżeli między sąsiednimi przęsłami będzie niszczona podpora
- w niewielkiej odległości od podpór (dwa przekroje), jeżeli liczba przebijanych elementów jest mniejsza niż w środku rozpiętości przęsła, a nałożenie ładunków w dwóch przekrojach jest często łatwiejsze niż np. w jednym przekroju;
- jeżeli most ma tylko jedno przęsło, wówczas należy ustalić dwa przekroje przebicia. W mostach jednoprzęsłowych o niewielkiej rozpiętości do 10 m, niszczy się tylko podpory brzegowe bez przebijania przęseł.

Miejsca rozmieszczenia ładunków wybuchowych (MW) na żelaznym moście pod Łażanami

Ogólne zasady niszczenia konstrukcji mostowych oraz konstrukcji mostów stalowych/żelaznych, wyjaśniają w jaki sposób w 1945 roku zniszczony został most żelazny w Łażanach. Saperzy z 484. pułku grenadierów, wysadzili górną część podpór brzegowych (dolna część zachowana do chwili obecnej z fragmentami konstrukcji żelaznej) oraz za pomocą materiałów wybuchowych (MW) przebili główne dzwigary łukowe mostu co zapewniło skręcenie i pogięcie konstrukcji podczas upadku przęsła na dno koryta rzeki (most nie "wyleciał w powietrze" w potocznym określeniu wysadzania tego rodzaju konstrukcji; ma to uzasadnienie w archiwalnych źródłach np. wysadzony w 1915 roku most żelazny w Białymstoku).

Żelazny most w Białymstoku wysadzony podczas I wojny światowej w 1915 roku przez wojska rosyjskie. W taki właśnie sposób "położono" (wysadzono) do koryta Strzegomki żelazny most pod Łażanami

Źródła i ilustracje:
1. Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, Podolsk k. Moskwy
2. B. Dolata, Wyzwolenie Dolnego Śląska w 1945 r., Wrocław 1985
3. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
4. Prace minerskie i niszczenia, SGWP, Warszawa 1994
5. J. Rabiega, J. Biliszczuk, Dwieście lat mostów żelaznych na Śląsku, Inżynieria i Budownictwo, nr 3/1996, s. 140-141
6. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
7. M. Zywer, Łażański żelazny most, Most - Rocznik Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Żarowskiej "Pons", nr 2, Żarów 2006, s. 4-5
8. Z. Malicki, Przemysł w Żarowie do zakończenia II wojny światowej, Rocznik Świdnicki, t.38, Świdnica 2011, str. 84-97
9. H. Szczepański, Pierwszy most Johna Baildona, Rocznik Świdnicki, T.38, Świdnica 2011, str. 98-114
10. Matthias, Wystawa " Dzieje Mostu Żelaznego" 1796-2016, Żarów 2016 (https://www.labiryntarium.pl/projekty/1156-wystawamost220lat.html)
11. S. Nowotny, A. Dobkiewicz, Leksykon historii wsi powiatu świdnickiego do 1945 r., Świdnica 2018
12. http://www.ciekawepodlasie.pl/
13. https://www.tracesofwar.com/
14. https://forum.valka.cz/

Opracowanie
Bogdan Mucha