"Czarni Husarzy" z pułku von Lossow w kawaleryjskich potyczkach pod Pożarzyskiem i Górą Pyszczyńską w 1761 roku

Europejskim epizodem wielkiej wojny siedmioletniej z lat 1756-1763, był prusko-austriacki konflikt militarny o Śląsk, który w literaturze określany jest zazwyczaj jako III wojna śląska (I – 1740-1742, II – 1744-1745). Zmagania, o których mowa rozpoczęły się 29 sierpnia 1756 roku od wtargnięcia wojsk pruskich, pod wodzą króla Fryderyka II Wielkiego, do Saksonii. Przeciwko Prusom wystąpiła wówczas Austria, która od 1757 roku była w koalicji z Rosją. W sierpniu 1759 roku w bitwie pod Kunowicami oddziały pruskie zostały pokonane przez połączoną armię sprzymierzonych. W październiku 1760 roku przez kilka dni Austriacy i Rosjanie okupowali Berlin. Latem 1761 roku król Prus Fryderyk II w obawie przed utratą twierdzy świdnickiej, przybył na Śląsk z 54 000 armią. 19 sierpnia siły pruskie przemaszerowały idąc od strony Osieka przez Górę Pyszczyńska, Tarnawę, Weselinę i Pożarzysko docierając do Domanic, gdzie nocowały. Następnego dnia armia pruska przeszła pod Bolesławice Świdnickie i założyła umocniony obóz, który wyznaczały miejscowości Jaworzyna Śląska, Bolesławice, Nowice, Wierzbna, Piotrowice Świdnickie, Czechy, Pasieczna, Stary Jawornik, Nowy Jawornik oraz Tomkowa. Najsilniejszą pozycję pruską stanowił szaniec usypany na wzgórzu w pobliżu Wierzbnej, z którego w razie klęski miano osłaniać odwrót armii Fryderyka II. Dowództwo nad nim objął generał Hans Joachim von Ziethen. Obóz wojsk pruskich osaczony został z trzech stron, od południa, zachodu i północy przez 130-tysięczną armię austriacko-rosyjską. Dowodzili nią feldmarszałkowie Gideon Ernst von Laudon i Aleksander Borisowicz Buturlin. Austriacy zajmowali pozycje od Olszan, przez Mokrzeszów, Komorów po Bystrzycę Dolną. Korpus generała Josepha von Brentano kwaterował w okolicy Mikoszowej, Przyłęgowa i Łażan, mniejsze oddziały znajdowały się w Skarżycach oraz między Pastuchowem a Czechami. Główne siły rosyjskie Buturlina rozłożyły się obozem od Olszan po Strzegom. Korpus generała Zachara Grigoriewicza Czernyszewa stał u południowego podnóża Góry Zwycięstwa i Wzgórz Jaroszowskich. Korpus kawalerii generała Gustawa Gustawowicza Berga od Łażan, przez Żarów, Bożanów po Kalno. Niesnaski pomiędzy Laudonem i Buturlinem w kwestii taktyki przeciw Prusakom, a także brak zapasów żywności, doprowadziły 9 września do wycofania głównych sił rosyjskich. Buturlin pozostawił Austriakom jedynie 12 000 żołnierzy z korpusu generała Czernyszewa. Nazajutrz z blokady armii pruskiej wycofali się w końcu sami Austriacy, którzy wymaszerowali do dawnego obozu pod Mokrzeszowem. 26 września obóz pod Bolesławicami opuściła armia pruska Fryderyka II, która udała się w kierunku Ziębic. Miejscowa ludność odetchnęła w końcu z ulgą. W cztery dni później w nocy z 30 września na 1 października 1761 roku 15 000 żołnierzy generała Laudona zdobyło twierdzę świdnicką.

Jak podają źródła podczas tej kampanii miały miejsce dwie poważne potyczki, w których starli się ze sobą pruscy huzarzy pułku von Lossow z kawalerzystami austriackimi. Starcia te miały miejsce 18 sierpnia 1761 roku pod Pożarzyskiem (Gefecht bei Hohenposeritz) oraz 25 sierpnia 1761 roku pod Górą Pyszczyńską (Gefecht bei Pitschenberg). Uczestniczący w walkach "Czarni Huzarzy", służyli w sławnym pułku, który później został przemianowany na 1. Przyboczny Pułk Huzarów (1. Leib-Husaren-Regiment) – w latach 1808-1918 będący pod osobistym dowództwem królów i cesarzy Niemiec.

Okolice Pyszczńskiej Góry oraz Pożarzyska. Tutaj w 1761 roku miały miejsce kawaleryjskie potyczki pomiędzy "Czarnymi Huzarami" von Lossow i austriackimi podjazdami, fot. B.Mucha i A.Bielec

Pułk utworzony został na mocy A.K.O (Allerhöchste Kabinettsordre, rozporządzenie królewskie) króla Fryderyka II z 9 sierpnia 1741 roku jako 5 Pułk Huzarów (H 5) pruskiej armii, otrzymał później oznaczenie Pułk Czarnych Huzarów (niem. Regiment Schwarze Husaren). Pierwszym dowódcą pułku został major von Mackroth, jednak jednostka nie nosiła jego imienia. Do 5 września sformowano pięć szwadronów i przypisano im garnizony w Gołpdapi (Goldap), Ełku (Lyck), Darkiejmach (Darkehmen, dziś Oziorsk w obwodzie kaliningradzkim), Giżycku (Lötzen), Olecku (Oletzko), Stołupianach (Stallupönen, dziś Niestierow w obwodzie kaliningradzkim), Szyrwintach (Schirwindt, dziś Širvintos na Litwie) i Pilkałach (Pillkallen, dziś Dobrowolsk w obwodzie kaliningradzkim). Dopiero wraz z drugim dowódcą pułk zaczęto identyfikować, jak często wówczas czyniono, poprzez nazwisko i odtąd pułk nosił nazwę Husaren-Regiment von Ruesch. Z każdą zmianą dowódcy zmieniano także nazwę pułku. Na mocy A.K.O. z 20 grudnia 1808 roku pułk podzielono, tworząc z niego będący przedmiotem artykułu 1 Przyboczny Pułk Huzarów (1. Leib-Husaren-Regiment) w Gołdapi (Goldap) i 2 Przyboczny Pułk Huzarów (2. Leib-Husaren-Regiment) w Starogardzie Gdańskim (Preußisch Stargard). Dowódcą obu wciąż ściśle ze sobą powiązanych pułków pozostał generał Sigmund Moritz von Prittwitz. 7 maja 1817 roku 1 Przyboczny Pułk Huzarów otrzymał nowy garnizon w Gdańsku. 7 maja 1861 roku nadano mu funkcjonujące do końca istnienia jednostki oznaczenie: 1 Przyboczny Pułk Huzarów Nr. 1 (1. Leib-Husaren-Regiment Nr. 1). Kawalerzyści z 1. Pułku Przybocznego Huzarów nr 1 zwani byli też Huzarami Śmierci - niem.Totenkopfhusaren, czyli dosł. Huzarami Trupiej Główki. Po połączeniu obu pułków huzarów przybocznych (2 Przyboczny Pułk Huzarów stacjonował dotychczas w Poznaniu i Lesznie) w Przyboczną Brygadę Huzarów (Leib-Husaren-Brigade), przydzielono im na garnizon 14 września 1901 roku nowe koszary w Gdańsku-Wrzeszczu (Danzig-Langfuhr). Od 1901 roku pułk przyporządkowany był do XVII Korpusu Armii Niemieckiej.

"Czarni Huzarzy" z pułku von Ruesch w umundurowaniu z 1741 roku (archiwum autora)

W 1744 roku Pułk Huzarów von Ruesch walczył w II wojnie śląskiej pod Smatschną i Moldauthain. 23 listopada 1745 roku w szarży poprowadzonej przez generała Hansa Joachima von Zietena pod Katholisch-Hennersdorf (Henryków Lubański, niedaleko Zgorzelca) wraz z ówczesnymi 2 Pułkiem Huzarów (H 2), 8 Pułkiem Kirasjerów (K 8) i 9 Pułkiem Kirasjerów (K 9) rozbił trzy saskie pułki kirasjerów i pułk piechoty Sachsen-Gotha. Za okazane męstwo Fryderyk II nadał czarnym huzarom zdobyte jako łup bębny, utrzymane w pułku aż do 1918 roku W wojnie siedmioletniej (III wojnie śląskiej) pułk brał udział w następujących potyczkach i bitwach:

1756
1.8. Kummeln u. Kattenau, 8.8. Pötschkahmen, Stannaitschen, 26.8. Plibischken, 30.8. Gr. Jägersdorf, 24.11. Wollin, 1758 Einschlg. v. Stralsund, 14.4. Bütow, 20.6. Ratzebuhr, 5.8. Botschow, 13.8. Dexel, 25.8. Zorndorf, 19.9. Reppen, 3.10. Deetz, 22.10. Dölitz, 27.10. Greiffenberg,18.11. Güstow, 25.11. Werbelow.

1759
3.7.Owinsk, 9.7. Cerewice, 23.7. Kay, 21.9. Sagan, 24.9. Bauna, 14.10. Herrnstadt, 14.11. Meißen, 17.11. Zöllmen

1760
24.6. Regenwalde, 25.6. Schievelbein, 13.7. Meseritz, 19.7. Tirschtiegel, 6.8. Neumarkt, 23.8. Medzibor, 30.8. Grabow, 31.8. Wartenberg, 13.19. Weißig, 4.11. Zobten, 18.11. Charlottenbrunn, 19.11. Tannhausen, 22.11. Wüstegiersdorf

1761
5.7. Dolzig, 6.7. Gostyn, 8.7. Lubin, 20.7. Peuke, 15.8. Kl. Wandris, 19.8. Kuhnern, 25.8. Pitschenberg, 18.8. Hohenpostritz, 14.9. Kobylin, 15.9. Gostyn, 18.9. Posen, 30.9. Körlin, 1.10. Rambow, 2.10. Prettmin, 20.10. Zargelow, 22.10. Gollnow, 1.11. Stargard, 2.11. Paßberg bei Stargard, 9.11. Arnswalde, 11.11. Reichenbach, 13. i 14. 11. Naugard, 15.11. Koldewang, 18.11. Regenwalde (Labuhn), 23. i 24.11. Falkenberg, 25.11. Moitzelwitz, 11.12. Neumühle b. Kolberg, 12.12. Spie u. Nemerow, 17.12. Gültzow.

1762
27.5. Gr. Mohnau, 3.7. am Nonnenwalde bei Zedlitz, 6.7. Adelsbach, 7.7. Dietmannsdorf, 21.7. Burkersdorf

"Czarni huzarzy" w umundurowaniu z ok. 1880 roku (archiwum autora)

W wojnie o sukcesję bawarską (1778/79) huzarów wykorzystywano jedynie jako forpoczty i do funkcji zwiadowczych. W wojnie przeciw Napoleonowi z 1806/1807 roku pułk pozostał na terenie Polski, gdzie przemieszczono go aż do Torunia. Tam, 10 czerwca 1807 roku, w walce przeciw francuskiemu 55 Pułkowi Piechoty Liniowej zdobył pułkowego orła. Po pokoju w Tylży z 7 lipca 1807 roku Pułk Huzarów von Prittwitz pozostał jedynym pułkiem huzarskim pruskiej armii w pełnym stanie osobowym, jako że uniknął udziału w bitwach pod Jeną i Auerstedt (14 października 1806 roku). W pruskiej wojnie wyzwoleńczej (1813/14) pułk walczył w bitwach pod Grossbeeren (23 sierpnia 1813 roku) i Lipskiem (16–19 października 1813 roku). Po abdykacji Napoleona 14 kwietnia 1814 roku wraz z innymi zwycięskimi oddziałami wkroczył do Paryża. W czasie powstania listopadowego, niepokojów Wiosny Ludów i powstania styczniowego pułk stacjonował jako zabezpieczenie na pruskiej granicy. W wojnie siedmiotygodniowej przeciw Austrii pułk wziął udział w walkach w Czechach, w tym 3 lipca 1866 roku w bitwie pod Sadową. Wojna francusko-pruska przyniosła huzarom przybocznym udział w bitwie pod Sedanem przeciw wojskom Cesarza Napoleona III. Następnie zostali przeniesieni do Armii Południowej w okolicy Orleanu, by 28 czerwca 1871 roku powrócić do macierzystego garnizonu. Na początku I wojny światowej od 3 sierpnia 1914 roku 1 Przyboczny Pułk Huzarów, tworząc wraz z siostrzanym 2 Przybocznym Pułkiem Huzarów Przyboczną Brygadę Huzarów, służył na froncie zachodnim. Huzarzy wzięli udział w I bitwie nad Marną i walkach wokół Arras. Jesienią 1914 roku przeniesiono ich na front wschodni. Tu walczyli w Galicji, pod Rygą i przy oblężeniach wysp Saaremaa i Hiiumaa. Dla wsparcia walki niepodległościowej w 1917 roku wysłano brygadę do Finlandii. Po brzeskim traktacie pokojowym z Rosją z 3 marca 1918 roku huzarzy pozostali obsadzeni na terenach Rosji. W styczniu 1919 roku powrócili do Gdańska, gdzie wiosną rozpoczęła się demobilizacja, a pułk zlikwidowano. Tradycję 1 Przybocznego Pułku Huzarów przejął później (1934) 1 szwadron 5 Pułku Konnego Reichswehry w Białogardzie (Belgard).

Sztandar 1. Przybocznego Pułku Huzarów (archiwum autora)

Szefowie Regimentu: 1744-1762 genarał major von Ruesch, 1762-1783 generał porucznik von Lossow, 1784-1787 generał major von Hohenstock, 1788-1794 pułkownik von Göckingk, 1794-1804 generał porucznik Suter, 1804-1808 generał major Prittwitz 1808-1840 król Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern, 1840-1885 ksiażę Fryderyk Karol von Preußen, 1861-1888 cesarz Wilhelm I Hohenzollern, 1888 cesarz Fryderyk III Hohenzollern, 1888-1918 cesarz Wilhelm II Hohenzollern

Komendanci Regimentu: 1741 von Mackenroth, 1743 von Agner, 1748 von Vippach, 1751 von Broesigke, 1758 von Beust, 1759 von Lossow, 1762 von Lockstaedt, 1764 Owstien, 1773 von Usedom, 1776 von Dreßler, 1783 von Guenther, 1788 von Göckingk, 1788 von Trenck, 1792 von Suter, 1794 Krahn, 1796 Meseberg, 1796 Gettkandt, 1803 Lossow, 1806 Pfuhl, 1809 von Czerdaheli, 1812 Sandrart, 1816 Dallmer, 1817 baron von Krafft, 1830 baron von Canitz und Dallwitz, 1833 von Below, 1839 Broesike, 1843 Gerhardt, 1846 Tyszka, 1848 Clairon d’Haussonville, 1856 von Blumenthal, 1860 von Eckertsberg, 1862 von Krosigk, 1862 von Berken, 1864 von Kehler, 1867 von Hanstein, 1874 von Oetinger 1888 von Geldern-Egmond zu Arçen, 1893 Mackensen, 1898 von Parpart, 1900 von Colomb

Umundurowanie pułku składało się z: czarnej attyla (forma kurtki) z białym szamerunkiem (pasmanteryjna ozdoba ubrań, najczęściej w postaci różnego rodzaju pętli naszytych z przodu ubioru). Czarna futrzana czapka (Pelzmütze) wyposażona była w czerwony kołpak i, na parady, w czarno-biały pióropusz z końskiego włosia. Z przodu pomiędzy obszyciami a kokardą znajdowała się trupia główka z alpakize skrzyżowanymi piszczelami (Totenkopf). Kokarda i proporczyk na lancy były czarno-białe (oznaczenie pochodzenia z prowincji Prus Wschodnich). Należy zwrócić uwagę na różnicę formy i rozmiaru Totenkopfpułków przybocznych huzarów i 17 Pułku Huzarów (Brunszwickiego). Obydwa pułki z uwagi na wizerunek trupiej czaszki były nazywane „Totenkopfhusaren“.

Umundurowanie 1. Przybocznego Pułku Huzarów w zbiorach Muzeum Kawalerii na zamku Vornholz, koło Münster w Westfalii (źródło)

Futrzana czapka (Pelzmütze) z trupia główka i napisem "Z Bogiem za Króla i Ojczyznę" (źródło)

Pamiątkowe fotografie Huzarów z 1. Przybocznego Pułku (źródło)

 Cesarz Wilhelm II Hohenzollern w umundurowaniu 1. Przybocznego Pułku Huzarów, którym dowodził osobiście w latach 1888-1918 (źródło)

Odnośnie do pochodzenia barw munduru, wobec braku dokładniejszych danych i nierzadkiej w ówczesnych Prusach improwizacji przy tworzeniu nowych jednostek, stawia się dwie hipotezy: 1) dla umundurowania nowo powstałego pułku wykorzystano bele czarnego materiału, którym z okazji uroczystości pogrzebowych króla Fryderyka Wilhelma I przystrojono pałac w Poczdamie, 2) koszty utworzenia pułku pokryte zostały z daniny i dóbr śląskiego klasztoru w Lubiążu (Leubus), jako forma kary za współpracę mnichów z Austriakami w 1740 roku. W klasztorze tym wytwarzano całuny pogrzebowe przeważnie z czarnych materiałów z białymi czaszkami.

Zgodnie z nakazem A.K.O. z 14 lutego 1907 roku od lat 1909/1910 stopniowo zastępowano na okazję cesarskich manewrów z 1913 roku dawny barwny mundur mundurem polowym (M 1910) w kolorze Feldgrau. Także symboliczny szamerunek utrzymano w kolorze szarym. Elementy skórzane i buty były odtąd naturalnie brązowe, a czapkę przykrywano materiałowym nakryciem. Pułkowe konie były umaszczenia siwego.

Źródła:
http://www.hussards-photos.com/
http://www.figuren.miniatures.de/
http://www.grosser-generalstab.de/
https://pl.wikipedia.org/wiki/

Opracowanie
Bogdan Mucha