Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Uratowany od „złomowania” Krzyż Virtuti Militari w Żarowskiej Izbie Historycznej

Drukuj
Utworzono: czwartek, 13, październik 2011

W ostatnich dniach do Żarowskiej Izby Historycznej trafił monumentalnej wielkości order Virtuti Militari o rozpiętości ramion krzyża 72,5 cm. Order przekazany został przez Pana Wacława Rzeczyckiego, prezesa Miejsko-Gminnego Koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Żarowie. Sporej wielkości order odnaleziony został przez Pana Wacława na żarowskim złomowisku w latach 70-tych. Dalsze ponad 30 lat, aż do dnia dzisiejszego przeleżał zapomniany w piwnicy. Wedle wstępnych oględzin jest to wyrób przedwojenny poddany przeróbkom po 1945 roku (pozbawionykoronyorzeł biały z czasówPRL). Po przeprowadzeniu renowacji, przekazany order ozdobi  jedną ze ścian Żarowskiej Izby Historycznej.

Składamy serdeczne podziękowania Panu Wacławowi Rzeczyckiemu za przekazanie orderu do Żarowskiej Izby Historycznej

Order Virtuti Militari (łac. Męstwu wojskowemu – (cnocie) dzielności żołnierskiej), najwyższe polskie odznaczenie wojskowe (order), nadawane za wybitne zasługi bojowe, jest najstarszym orderem wojskowym na świecie, spośród nadawanych do chwili obecnej. Ustanowiony przez ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego 22 czerwca 1792 roku w celu uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami (wojna polsko-rosyjska przeciwko konfederacji targowickiej w obronie Konstytucji 3 Maja). Orderem 25 czerwca 1792 roku w Ostrogu na Wołyniu, udekorowano 15 oficerów i żołnierzy biorących udział w bitwie (łącznie z kampanię z 1792 roku odznaczonych zostało –  63 oficerów i generałów oraz 290 podoficerów i szeregowych). Order miał wtedy dwie klasy

złotą – dla generałów i oficerów
srebrną – dla podoficerów i szeregowych

Na przełomie sierpnia i września 1792 roku ustanowiono statut orderu, jednocześnie zmieniono jego kształt na formę krzyża (forma ta z pewnymi zmianami utrzymała się do dziś). Statut orderu został opracowany na podstawie statutu austriackiego Orderu Wojskowego Marii Teresy. Order miał dzielić się na pięć klas (podział na klasy zachował się do dziś):

I klasa – Krzyż Wielki z Gwiazdą
II klasa – Krzyż Komandorski
III klasa – Krzyż Kawalerski
IV klasa – Medal Złoty
V klasa – Medal Srebrny

Medale Virtuti Militari z 1792 roku [źródło]

7 stycznia 1794 roku na skutek presji carycy Rosji Katarzyny II Rada Nieustająca (najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej w I Rzeczypospolitej powołany w 1775 roku) unieważniła order i zakazała jego noszenia. W 1806 roku generał lejtnant ks. Józef Poniatowski rozpoczął starania o przywrócenie w oddziałach polskich walczących w wojskach napoleońskich polskiego orderu wojennego. Miano go rozpocząć nadawać za udział w kampaniach włoskiej, francuskiej i polskiej w latach 1806-1807, lecz dopiero 26 grudnia 1806 roku dekret króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta otworzył drogę do jego nadawania. Wówczas to ostatecznie ustalił się obowiązujący do dziś podział orderu

I klasa – Krzyż Wielki (z gwiazdą)
II klasa – Krzyż Komandorski
III klasa – Krzyż Kawalerski
IV klasa – Krzyż Złoty
V klasa – Krzyż Srebrny

Po utworzeniu Królestwa Polskiego na mocy Konstytucji order otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. Nadawano go uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814 roku. W sumie nadano 1213 orderów, a proces nadawania zakończono około roku 1820. Po wybuchu powstania listopadowego wznowiono nadawanie orderu, który otrzymał uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 roku nazwę Order Virtuti Militari. Pierwsze nadanie orderu nastąpiło 3 marca 1831 roku, a ostatnie najprawdopodobniej w październiku 1831 roku. Po klęsce powstania car Rosji Mikołaj I zniósł order, ustanawiając 31 grudnia 1831 roku Polski Znak Honorowy, którego odznaka była kopią Orderu Virtuti Militari, lecz nie było to odznaczenie w rozumieniu orderu wojennego, a już na pewno nie polskie. W okresie powstania listopadowego uhonorowano ogółem 3863 osoby, w tym

II klasy – Krzyżem Komandorskim – 1
III klasy – Krzyżem Kawalerskim – 105
IV klasy – Krzyżem Złotym – 1794
V klasy – Krzyżem Srebrnym – 1963

Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari z 1831 roku [źródło]

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej na mocy ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku o ustanowieniu orderu wojskowego "Virtuti Militari" wskrzesił order ustanowiony w 1792 przez króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari.  W ustawie ustalono, że żołnierz mógł otrzymać order poszczególnej klasy za następujące czyny

Krzyż Wielki z Gwiazdą – I klasy – wódz za zwycięstwo w walnej bitwie, zakończonej zupełną porażką nieprzyjaciela lub za bohaterską obronę, która rozstrzygnęła o losach operacji strategicznych
Krzyż Komandorski – II klasy – dowódca za zwycięstwo taktyczne lub mężną i skuteczną obronę trudnej pozycji
Krzyż Kawalerski – III klasy – oficer, podoficer lub szeregowy, posiadający już Krzyż Złoty (IV klasy) za umiejętne kierowanie oddziałem, połączone z czynem wybitnego męstwa i z narażeniem życia
Krzyż Złoty – IV klasy – oficer, za umiejętne dowodzenie oddziałem, połączone z osobistym czynem wybitnego męstwa i z narażeniem życia lub podoficer względnie szeregowy, posiadający już Krzyż Srebrny (V klasy) za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia
Krzyż Srebrny – V klasy – oficer, podoficer lub szeregowy za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia

Od 1920 roku decyzja o nadaniu orderu należała do Naczelnika Państwa, przy czym I, II i III klasę nadawał on na wniosek Kapituły, a klasę IV i V – na wniosek dowództwa dywizji (samodzielnych jednostek szczebla taktycznego). Ustawa z 1919 roku ustanowiła Święto Orderu na dzień 3 maja. 5 sierpnia 1921 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej, miało miejsce nadanie Orderów Virtuti Militari przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, żyjącym weteranom powstania styczniowego. 25 marca 1933 roku Sejm RP uchwalił nową ustawę o Orderze Virtuti Militari, którą ogłoszono 8 maja tegoż roku. Ustawa przeniosła Święto Orderu na 11 listopada oraz zmieniła jego nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari (a nie jak dotychczas „Wojskowy”). Wprowadzone zostały zmiany w wyglądzie odznak orderowych, precyzyjniej określono warunki przyznawania poszczególnych klas orderu, uzależnione od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu.

Uroczystość nadania Orderów Virtuti Militari przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego żyjącym weteranom powstania styczniowego [źródło]

Poszczególne klasy orderu mogły być przyznawane w następujący sposób:

Krzyż Wielki – I klasa – mógł otrzymać naczelny wódz za zwycięską wojnę, wyjątkowo już po jej zwycięskim zakończeniu dowódca armii lub wyższy dowódca za całokształt pracy wojennej przy wykazaniu się wybitnymi wynikami w poszczególnych kampaniach
Krzyż Komandorski – II klasa – mógł otrzymać dowódca armii albo wyższy dowódca, wyjątkowo dowódca grupy, dywizji lub równorzędny, za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mając duże znaczenie dla przebiegu wojny jak również oficerowi, który przyczynił się wybitnie do rozstrzygającego zwycięstwa
Krzyż Kawalerski – III klasa – mógł być nadany dowódcy oddziału do dowódcy armii włącznie za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo mógł być przyznany oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli ta współpraca przyczyniła się do rozstrzygającego zwycięstwa w bitwie
Krzyż Złoty – IV klasa – mógł być nadany żołnierzowi, który posiadał już Krzyż Srebrny (w wyjątkowych przypadkach ten warunek mógł być pominięty) za umiejętne i skuteczne dowodzenie oddziałem do dywizji włącznie lub za wybitną inicjatywę, zapewniającą duży sukces bojowy
Krzyż Srebrny – V klasa – mógł być nadany dowódcy za śmiały i pełen inicjatywy czyn bojowy połączony ze skutecznym i umiejętnym dowodzeniem, a także żołnierzowi, który swoim przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybitnego czynu bojowego lub sam dał przykład niezwykłego męstwa. Krzyżem Srebrnym mogły być także odznaczane za niezwykłe męstwo osoby cywilne, oddziały, miasta i inne zbiorowości

Ogółem w Drugiej Rzeczypospolitej (do 1 września 1939) nadano 6589 Orderów Wojennych Virtuti Militari, w tym

Krzyży Wielkich z gwiazdą (I klasy) – 6 (w tym 5 cudzoziemcom
Krzyży Komandorskich (II klasy) – 19 (w tym 7 cudzoziemcom)
Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 14 (w tym 11 cudzoziemcom)
Krzyży Złotych (IV klasy) – 50 (w tym 43 cudzoziemcom)
Krzyży Srebrnych (V klasy) – 6500 (w tym 187 cudzoziemcom i 1800 pośmiertnie)
Krzyży Srebrnych (V klasy) nadano łącznie 8300, w tym odznaczono dwa miasta Lwów (11 listopada 1920) i Verdun.

Po utworzeniu we Francji Polskich Sił Zbrojnych rozkazem Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 1940 ogłoszonym w Dzienniku Rozkazów nr 1 w styczniu 1941, przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari z zachowaniem przepisów obowiązujących w ustawie z 25 marca 1933 roku. Także sposób nadawania został zachowany, tzn. był nadawany przez Naczelnego Wodza. Po zakończeniu wojny na mocy dekretu Prezydenta RP z 11 czerwca 1945 roku ustalono, że Order Virtuti Militari klasy I, II i III będzie nadawał Prezydent RP na wniosek Kapituły Orderu, a klasy IV i V – na wniosek Naczelnego Wodza. W latach 1939-1945 nadano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie łącznie 5573 ordery, w tym

Krzyży Komandorskich (II klasy) – 3
Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 6
Krzyży Złotych (IV klasy) – 201
Krzyży Srebrnych (V klasy) – 5363
Orderem Virtuti Militari (V klasy) odznaczono także Warszawę (9 listopada 1939)

Ordery Virtuti Militari wzoru z 1944 roku [źródło]

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 grudnia 1944 roku uznał Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe w Polsce Ludowej. Ustawa Sejmu z 17 lutego 1960 roku o orderach i odznaczeniach, zastępując dotychczasowe przepisy, nadała orderowi nazwę Order Virtuti Militari. Ustawa ta nie zawierała szczegółowych kryteriów nadawania orderu, określając jedynie, że jest on orderem wojennym, stanowiącym nagrodę za wybitne zasługi bojowe. W latach 1943-1989 nadano łącznie 5167 orderów, w tym

Krzyży Wielkich (I klasy) – 13
Krzyży Komandorskich (II klasy) – 18
Krzyży Kawalerskich (III klasy) – 57
Krzyży Złotych (IV klasy) – 227
Krzyży Srebrnych (V klasy) – 4852
Krzyżem Złotym (IV klasy) został odznaczony 28 czerwca 1987 roku okręt ORP Błyskawica – jako jedyny polski okręt oraz 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

16 października 1992 roku  Sejm uchwalił ustawę, na mocy której orderowi nadano ponownie nazwę Order Wojenny Virtuti Militari, który może być nadawany podczas wojny lub 5 lat po jej zakończeniu przez prezydenta Polski na wniosek Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Opracowanie
Bogdan Mucha