O miejscu powstania i konstruktorze mostu łażańskiego słów kilka
Wiele napisano już o historii najstarszego żelaznego mostu na kontynencie europejskim, który do 1945 roku łączył dwa brzegi rzeki Strzegomki w Łażanach na Dolnym Śląsku. Dziś postaramy się poszerzyć wiedzę mieszkańców gminy Żarów, pisząc kilka słów więcej o pochodzącym ze Szkocji konstruktorze tego ówczesnego cudu techniki oraz o królewskiej pruskiej hucie gdzie żelazny most z Łażan się narodził.
John Baildon 1772-1846
John Baildon urodził się 11 lipca 1772 roku w szkockim Larbert w pobliżu Edynburga. Jego matka Elisabeth Baildon (1741- 1824) z domu Anderson zmarła w Danny koło Stirling. Ojciec William Baildon (1736-1820) inżynier hutniczy w zakładach "Carron Iron Works" koło Falkirk, znanych z produkcji najlepszych na świecie armat, był synem Adama Baildona z Bretton - kierownika szkoły oraz Marii z domu Newton. Rodzice Johna pobrali się 22 marca 1765 roku w szkockim Falkirk. Jako syn znanego inżyniera, młody Baildon otrzymał staranne wychowanie oraz wykształcenie. Studiował mechanikę, hydraulikę oraz rysunek techniczny. Po ukończeniu nauki rozpoczął pracę u boku swego ojca w zakładach Carron, gdzie zapoznał się z techniką przeróbki rudy żelaza i odlewnictwa. Mając 17 lat John Baildon spotkał hrabiego Fryderyka von Redena - kierownika Wrocławskiego Wyższego Urzędu Górniczego, który na polecenie króla Prus Fryderyka II zajmował się uprzemysłowieniem Górnego Śląska, a w Anglii zwiedzał nowoczesne huty i szukał fachowców do swojego przedsięwzięcia, którym miała być budowa nowoczesnej huty w pobliżu Gliwic oraz Kanału Kłodnickiego (jako droga wodna do transportu poza obszar Górnego Śląska). Dzięki rekomendacji Johna Smeatona (jeden z najwybitniejszych inżynierów tamtych czasów) i zaproszenia przez von Redena, John Baildon jesienią 1793 roku przybył do Tarnowskich Gór, gdzie powierzono mu stanowisko doradcy technicznego przy budowie Królewskiej Odlewni Żelaza w Gliwicach. Jego głównym zadaniem było zaprojektowanie i nadzorowanie budowy wielkiego pieca hutniczego opalanego koksem. Piec ten był pierwszym tego typu urządzeniem na kontynencie europejskim. Jego uruchomienie miało miejsce 21 września 1796 roku. W tym samym czasie John Baildon brał udział przy konstrukcji i odlewie najstarszego na kontynencie europejskim mostu żelaznego nad rzeką Strzegomką w Łażanach na Dolnym Śląsku. Łuki nośne tego mostu odlane zostały w zakładach hutniczych w miejscowości Ozimek (niem. Malapane), a ich ustawienie miało miejsce wiosną 1796 roku.
Pierwszy na kontynencie europejskim żelazny most na Strzegomce w Łażanach
"Malapane" [źródło]
W styczniu 1798 roku Baildon został mianowany rządowym doradca technicznym do spraw rozwoju przemysłu hutniczego na Górnym Śląsku. W rok później według pomysłu hrabiego von Redena opracował projekty techniczne i kosztorys nowej huty zlokalizowanej na obszarze Chorzowa. Huta ta otrzymała nazwę Królewska Huta (niem. Königshütte) i była najnowocześniejszą hutą ówczesnej Europy. Dzięki współpracy Baildona z von Redenem powstał również projekt Kanału Kłodnickiego, który służył do transportu drogą wodną węgla z kopalń „Królowa Luiza” w Zabrzu i „Król” w Królewskiej Hucie. Dla tej ostatniej huty Baildon wykonał także projekty pierwszych maszyn parowych oraz maszyny służących do wyrobu narzędzi. Tam również wybudował w latach 1800-1802 dwa wielkie piece koksownicze, z których pierwszy został oddany do użytku 25 września 1802 roku. Był to ówcześnie największy tego typu piec na kontynencie europejskim. W 1804 roku inwestując własne fundusze, John Baildon zbudował hutę cynku w Katowicach - Wełnowcu, w której proces technologiczny oparty był na nowatorskich w tym czasie piecach muflowych. Innym wynalazkiem znanego już wówczas konstruktora była maszyna parowa skonstruowana dla Królewskiej Manufaktury Porcelany w Berlinie. Części do tej maszyny wykonane zostały w Gliwickiej Hucie Królewskiej. Niedługo potem Baildon zawarł spółkę z księciem Hohenlohe i zaprojektował dlań hutę w Bytkowie, a w 1823 roku zbudował na pograniczu Dębu i Załęża pudlingarnię, gdzie oczyszczano surówkę z siarki. W ten sposób działalność zapoczątkowała „Huta Baildon”. Nieopodal powstały kopalnie „Waterloo” i „Artur”. Baildon był także właścicielem m.in. kopalni węgla kamiennego „Helena” i „Pax” w Bełku. W 1804 roku ożenił się z młodszą o 12 lat córką bogatego włoskiego kupca Heleną Galli. Młoda para zamieszkała w kamienicy na gliwickim rynku. John Baildon zmarł w 1846 roku w Gliwicach. Tutaj też został pochowany na Cmentarzu Hutniczym. Jego nagrobek znajduje się obecnie na dziedzińcu przed Oddziałem Odlewnictwa Artystycznego Muzeum w Gliwicach.
"Huta Baildon" w XIX wieku
Nagrobek Johna Baildona w Gliwicach [źródło]
Po zajęciu obszaru Śląska król pruski Fryderyk II wydał rozporządzenie o budowie huty żelaza na lewym brzegu rzeki Mała Panew, pomiędzy wsiami Krasiejów i Schodnia. Miejsce to było korzystne ze względu na niewielką odległości od Odry (dobra komunikacja), oraz zasób drewna, którego dostarczały okoliczne lasy państwowe. Sama rzeka Mała Panew stanowiła też ważne źródło energii. Hutę zbudowano na miejscu starego młyna wodnego, należącego do chłopa o nazwisku Ozimek. Nazwisko to przeszło później na nazwę osady zamieszkałej początkowo przez pracowników i urzędników huty. Realizatorem budowy huty był miejscowy nadleśniczy o nazwisku Rehdanz. W sierpniu 1754 roku na miejscu starego młyna wzniesiono pierwszy wysoki piec. W następnym roku zbudowano drugi. W listopadzie 1754 roku na prawym brzegu rzeki uruchomiono jeszcze 2 piece do fryszowania. Od samego początku huta nastawiona była na produkcję zbrojeniową – kule armatnie i in. Dopiero pod koniec XVIII wieku rozpoczęto produkcję cywilną gł. maszyn i urządzeń dla różnego przemysłu, także dla rolnictwa. W 1786 roku zapoczątkowano w hucie produkcję stali, a w 1789 roku po raz pierwszy na kontynencie zastosowano koks do wytopu surówki. Zakład stał się przodującym w tej dziedzinie na obszarze Europy. Od roku 1791 rozpoczęto produkcję maszyn parowych, które wcześniej produkowane były jedynie w Anglii. Huta „Malapane” zawsze słynęła z wysokiej jakości swych wyrobów. Tutaj w latach 1794–1795 odlano na zamówienie hrabiego Nicolasa Augusta von Burghaussa most, który spiął dwa brzegi rzeki Strzegomki w Łażanach na Dolnym Śląsku. Był to drugi na świecie most całkowicie wykonany z żelaza. Pierwszym był istniejący do dziś „Iron Bridge” na rzece Severn w Walii, którego otwarcie miało miejsce w 1781 roku. Projekt mostu łażańskiego, technologię wykonania – odlew, transport i montaż, opracował angielski konstruktor John Baildon. Most został oddany do użytku 20 maja 1796 roku. Była to konstrukcja jednoprzęsłowa o wadze własnej 46 ton i nośności 6 ton, która w końcu XVIII wieku była dumą pruskiego hutnictwa. Kres żywota tego mostu przyniósł okres II wojny światowej kiedy to w 1945 rok został zniszczony przez niemieckich saperów. O wydarzeniu tym wspomina Franz Stiller, długoletni pracownik żarowskiej „Szamotowni”, pisząc „kto mógłby się spodziewać w tym czasie małego cudu, że front zatrzyma się bezpośrednio przed Żarowem, na linii Strzegomki wzdłuż wsi Przyłęgów, Łażany, Imbramowice i Domanice, i pozostanie w tym miejscu do końca wojny? Nasze oddziały nie musiałyby wysadzać w powietrze pierwszego na kontynencie europejskim mostu żeliwnego w Łażanach”. Relację tę potwierdza także były mieszkaniec Zastruża (niem. Sasterhausen) Paul Unger – w 1945 roku żołnierz 31 dywizji grenadierów SS, którego jednostka przez jakiś czas stacjonowała na odcinku frontu w pobliżu Żarowa.
John Baildon [fot. Muzeum Historii Katowic]
Huta "Malapane" [źródło]
W hucie „Malapane” powstał również zachowany do dnia dzisiejszego most na rzece Małej Panwi w Ozimku. Jest on najstarszym żeliwnym mostem wiszącym w Europie. Konstrukcja ta został oddana do użytku 12 września 1827 roku, uroczystego otwarcia dokonali, kierownik huty nadinspektor hutniczy Freitag, projektant i budowniczy mostu inspektor maszynowy Karl Schottelius oraz przedstawiciel Wyższego Urzędu Górniczego z Wrocławia radca prawny Johann Friedrich Julian von Reil. Było to kolejne pionierskie dzieło związane z hutą „Malapane”. Most ma 31,5 m długości i 6,6 m szerokości. Do jego budowy zużyto 57 ton odlewów żeliwnych i 14 ton stali. Nośność obliczeniowa wynosiła 3 tony, ale w praktyce okazało się że most wytrzymał pięciokrotnie większe obciążenia. Na początku XX w. w hucie „Malapane” istniały: 1 odlewnia stali, 1 odlewnia żelaza z oczyszczalnią i modelarnią, 1 tokarnia dla walców i warsztaty mechaniczne. W odlewni stali był piec martenowski o wydajności 5 ton. W listopadzie 1905 roku uruchomiono drugi piec o wydajności 6 ton. Po wybuchu wojny w 1914 roku, huta musiała przestawić się na produkcję wojenną. W tym też czasie postawiono trzeci piec martenowski. W latach 1834–1918 nazwa huty brzmiała: „Königliches Hüttenamt Malapane O.S.”. W 1919 roku nazwa została zmieniona na „Staatliches Hüttenamt Malapane”. Huta przeszła całkowicie na produkcję cywilną. Z okresu II wojny światowej nie ma szczegółowych danych, co do wielkości i rodzaju produkcji. Ogólnie wiadomo, że zakład stał się po raz kolejny wielką zbrojownią. Największy rozwój huty nastąpił jednak po II wojnie światowej.
[źródło]
Ozimek - najstarszy żeliwny most wiszący w Europie
Opracowanie
Bogdan Mucha