Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Zabudowania gospodarczo-mieszkalne dawnego folwarku w Zastrużu

Drukuj
Utworzono: środa, 05, lipiec 2023

Wedle źródeł pisanych w roku 1295 książę Jawora i Świdnicy przeprowadził transakcję wymienną z opatem krzeszowskim Teoderykiem. Wówczas to cystersi w zamian za klasztorny Jarostów, otrzymali Zastruże (wówczas Sastrushe) położone po sąsiedzku zarządzanych dóbr gościsławskich. Dwa lata później Bolko I przyznał klasztorowi pełne prawa sądownicze i swobodę dysponowania nadwyżkami czynszowymi z Zastruża. Niewątpliwie w pierwszej połowie XIV wieku cystersi uzyskali od kolejnych władców dalsze przywileje ekonomiczne, w tym zwolnienie z podatków i innych świadczeń na rzecz władcy. Wedle rejestru czynszów z lat 1397-1401 we wsi istniał cysterski folwark z dworem i młynem. Uprawiano zboże, rośliny strączkowe, chmiel, len i na niewielką skalę winną latorośl. Na folwarku hodowano owce oraz prowadzono gospodarkę stawową. Poddani klasztorni trzymali na własne potrzeby niewielkie ilości bydła, świń, koni i drobiu. Klasztor krzeszowski był właścicielem Zastruża do 1532 roku. Następnie wieś wraz z folwarkiem przeszła w ręce rycerzy von Schindel. W 1550 roku wartość ich dóbr oszacowano na 800, a 1579 roku na 1600 florenów. W połowie XVI wieku w Zastrużu wysiewano 20 małdratów zboża, hodowano 150 owiec, a ze stawów uzyskiwano 15 kop karpi rocznie. Roczny czynsz uiszczany przez młynarza wynosił 12 małdratów mąki, a dochód z gospodarki leśnej wynosił 5 grzywien srebra. Kolejnymi właścicielami zastrużańskiego folwarku byli: 1532-1546 – Leonard von Schindel, 1546-ok.1573 – jego syn Leonard von Schindel, ok. 1572-1579 – Jon i Hans von Schindel, 1579-ok. 1602 – Jon von Schindel, ok. 1602-ok. 1615 – Anna von Schindel, ok. 1615-1626 – Maria von Stange (z domu Schindel) i Heinrich von Stange, 1626-1649 – Helena von Stange (z domu Höckin) i Albrecht von Stange, 1649-1653 – Moritz August von Rohau, 1653-1673 – Ferdinand Wilhelm von Rochau, 1673-1675 – Christian von Tschirnhaus.

W 1673 roku opat krzeszowski Bernard Rosa zawarł umowę z von Tschirnhausem, na mocy której klasztor przejął za odszkodowaniem pieniężnym kuratelę nad Zastrużem i Krukowem. Następnie wystarał się o zezwolenie władz cesarskich na zakup dóbr rycerskich przez klasztor. W kwietniu 1674 r. został sporządzony tzw. „instrument” sprzedaży, a w marcu 1675 roku ostatecznie cystersi krzeszowscy nabyli Kruków i Zastruże za 20000 talarów. Ponadto w 1686 roku musieli zapłacić za Zastruże i Kruków kolejne 6950 talarów jako jednorazowy podatek od dóbr ziemskich zakupionych w ciągu ostatnich 60 lat. Kolejne wydatki pociągnęła za sobą odbudowa zniszczeń z czasów wojny trzydziestoletniej, w trakcie której pod koniec lat 40-tych XVII wieku zrujnowany został pałac i część zabudowań folwarcznych. Większość gospodarstw chłopskich była opustoszała, a pola leżały odłogiem. Cystersi energicznie przystąpili do odbudowy zniszczonych dóbr. Pod koniec XVII wieku powstały nowe zabudowania folwarczne, w tym okazały dom mieszkalny, obora, owczarnia i stodoła. Budynki te otaczały z trzech stron wielki dziedziniec, który od południowego-wschodu zamykał budynek pałacowy. W 1699 roku ukończona została gorzelnia, a w 1716 roku druga drewniana stodoła na kamiennej podmurówce. W pobliżu pałacu powstał ogród użytkowo-rekreacyjny, który w 1719 roku kosztem 712 talarów otoczono murem. Z kolei nad Strzegomką w 1689 roku zbudowano młyn wodny. Własnością cystersów była również wiejska karczma. Całością dóbr (Zastruże, Kruków i Gościsław) zarządzała kuria majątkowa, którą administrował oddelegowany z Krzeszowa zakonnik, rezydujący w zastrużańskim pałacu. Cystersi dokonali nowego podziału gruntów, które prawie w całości przyłączono do folwarku. Ludności zależnej wydzielono niewielkie działy zagrodnicze i ogrody przydomowe.

 

Otoczony kamiennym murem obszar folwarku w Zastrużu na fragmencie map topograficznych z 1877 i 1937 r., Topographische Karte (Meßtischblätter) 1:25 000 

 

Głównym źródłem dochodów była gospodarka folwarczna. W uprawie roli stosowano trójpolówkę. Rotacyjnie wysiewano zboża jare i ozime. W XVIII wieku zbiory wynosiły: 98 kop pszenicy, 151 kop żyta, 89 kop jęczmienia, 110 kop owsa. Plenność zbliżała się do 4 1/2 ziarna zebranego z jednego wysianego. Mniejsze znaczenie miały uprawa roślin motylkowych ze średnimi plonami: 6 kop grochu i nieco ponad 2 kopy wyki. Duże znaczenie miała hodowla owiec: w 1675 roku – 375 sztuk, w 1810 roku – 410 sztuk. Ponadto trzymano na folwarku trochę bydła: w 1675 roku – 43 sztuk (w tym 17 wołów), a w 1810 roku – 36 sztuk. Jako zwierzęta pociągowe wykorzystywane były woły i konie – tych ostatnio przybyło w XVIII wieku, wzrost z 5 sztuk w 1675 roku do 17 w 1810 roku. Zaopatrzenie mieszkańców kurii i wsi w mięso zapewniała hodowla świń (20-30 sztuk) i drobiu (ok. 60 sztuk). Przy zespole pałacowo-folwarcznym były 4 stawy, jeden ogrodowy i trzy hodowlane. Odławiano w nich od 2 do 30 kop karpi rocznie.

W połowie XVIII wieku gospodarka folwarczna, przynosiła władzom klasztornym 863 talary i 17 srebrnych groszy dochodu. Z kolei wartość całego majątku zastrużańskiego, władze pruskie oszacowały w 1765 roku na kwotę 11507 srebrnych talarów. Znaczne straty przyniósł jednak okres wojen śląskich i napoleońskich z początku XIX wieku. We wsi oraz na terenie folwarku zastrużańskiego w latach 1761-1762 kwaterowały oddziały rosyjskie, natomiast od 1807 roku stacjonowały tu wojska napoleońskie i sojusznicze. Żołnierz utrzymywali się rekwirunku produktów rolnych i kontrybucji pieniężnych, doprowadzając majątek do prawie całkowitej ruiny. W 1810 roku zsekularyzowane dobra klasztoru krzeszowskiego zostały przejęte przez skarb państwa, który w ciągu następnych 2 lat większość z nich sprzedał osobom prywatnym. Kolejnymi właścicielami dóbr zastrużańskich byli: 1812-1817 – Maria Eliza Ruck (domu Hasenclever), 1817-1838 – Sophia Flügel – Hasenclever, 1838-1848 – Johann Wilhelm Oelsner, 1848-1862 – Julius Teodor Oelsner, 1862-1890 – Eduard Oswald Wilhelm Oelsner, 1890-1901 – Adalbert Oelsner, 1901-1925 – Eugen von Kulmiz, 1925-1928 – Gerhard Rudolf Fritz Peter Eugen von Kulmiz, 1928 – Karl Wilhelm Wofgang Karl von Keyserlingk, 1928-1945 – Wolfgang Karl Eugen i Adalbert Robert Aleksander von Keyserlingk.

 

 

Adalbert Robert Aleksander hrabia von Keyserlingk. W latach 1928-1945 właściciel pałacu i folwarku w Zastrużu oraz części dóbr krukowskich

 

Powierzchnia majątku zastrużańskiego wynosiła w 1880 roku 188,5 ha, a w latach 1909-1930: 199 ha. Grunty orne: 133 - 145 ha; łąki: 12 - 25 ha; las 30 - 21,5 ha, woda 2,5 ha. W latach 30. XX wieku przyłączono do majątku część dóbr krukowskich, dzięki czemu jego obszar wzrósł do 318,5 ha (w tym 215,5 ha w granicach Zastruża). Zaplecze gospodarcze majątku stanowił folwark z pocysterskimi budynkami gospodarczymi, które gruntownie przebudowano w drugiej dekadzie XIX wieku. W skład zabudowań folwarcznych wchodziło w 1880 roku – 9, w 1905 roku – 7 budynków mieszkalnych. Do dominium należał młyn wodny nad Strzegomką, który w XX wieku został rozbudowany i wyposażony w maszyny elektryczne. Majątek zastrużański specjalizował się w produkcji roślinnej. Wysiewano głównie zboża, a w XX wieku także buraki cukrowe i len. Hodowano niewielkie ilości zwierząt, odpowiednio w 1900/1922 r.: 18/10 – koni; 88/68 – krów, 16/7 – świń, 6/0 – kóz, 113/? – sztuk drobiu. W 1900 roku do dominium należała pasieka z 18 ulami.

W 1945 roku majątek zastrużański z zespołem pałacowo-parkowym przejęła administracja polska. Zabudowania folwarczne były częściowo zdewastowane i pozbawione sprzętu oraz inwentarza żywego, które zostały wywiezione przez Rosjan. W skład zabudowy folwarcznej wchodziły wówczas 4 domy mieszkalne (z 35 izbami), 3 stodoły, obora, i stajnia. Powierzchnia majątku wynosiła 196,6 ha, w tym: grunty orne 165 ha, ogród i teren folwarczny 8 ha, las 31 ha. W 1949 roku utworzono PGR, który przejął całą ziemie. Prowadzono w nim uprawę zbóż, rzepaku i buraków cukrowych, a także hodowlę mleczną bydła. Do 1993 r. kilkakrotnie zmieniał się status gospodarstwa, które było samodzielnym przedsiębiorstwem, częścią dużego kombinatu, a od lat 80. wchodził w skład Zakładu Rolnego Łażany – PGR Milikowice. Następie całą ziemie i zabudowania przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, a później Agencja Nieruchomości Rolnej.

Obecnie w skład zabudowy gospodarczo-mieszkalnej dawnego folwarku w Zastrużu wchodzą następujące budynki: oficyna mieszkalna nr 7b (pocz. XX w.), obora I nr 7b (XVIII/XIX w., 2 połowa XIX w.), oficyna mieszkalna nr 7a (XIX/XX w.), obora II nr 7b (2 połowa XIX w., XIX/XX w.), oficyna mieszkalno-gospodarcza nr 7j (1 połowa XIX w.), stodoła na 7i, 7j (XIX/XX w.), oficyna mieszkalna nr 7i (1 połowa XIX w., pocz. XX w.)

 

 

Mapa z zaznaczonymi elementami zespołu: 1 – pałac, 2 – kościół, 3 – oficyna mieszkalna nr 7b, 4 – obora I nr 7b, 5 – oficyna mieszkalna 7a, 6 – obora II nr 7b, 7 – oficyna mieszkalno-gospodarcza nr 7j, 8 – stodoła nr 7i, 7j, 9 – oficyna mieszkalna nr 7i, GEZ Żarów 2021

 

Oficyna mieszkalna nr 7b (pocz. XX w.), fot. GEZ Żarów 2021

Dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem, murowany, tynkowany budynek z ceglanym (obramienia otworów) i tynkowanym (gzyms wieńczący) detalem architektonicznym, posadowiony na ceglanym cokole. Założony na rzucie prostokąta, w ciągu zabudowy folwarcznej. Dach dwuspadowy kryty dachówką ceramiczną. Otwory okienne w przyziemiu zamknięte odcinkowo. Wykusz nad skrajnym wejściem. Przy pd.-zach. elewacji szczytowej zewnętrzna klatka schodowa.

 

Obora I nr 7b (XVIII/XIX w., 2 połowa XIX w.), fot. GEZ Żarów 2021 / B. Mucha

Budynek dwukondygnacyjny, murowany, tynkowany z ceglanym detalem architektonicznym w postaci obramień otworów okiennych i wejściowych oraz gzymsów. Dach dwuspadowy z lukarnami i trójpoziomowym poddaszem użytkowym, kryty dachówką ceramiczną. Otwory ujednolicone, w regularnym układzie, zamknięte odcinkowo.

 

Oficyna mieszkalna nr 7a (XIX/XX w.), fot. GEZ Żarów 2021

Dwukondygnacyjny, wysoko podpiwniczony, murowany, tynkowany budynek z ceglanym detalem (obramienia otworów, gzyms kordonowy). Założony na rzucie prostokąta w ciągu zabudowy folwarcznej. Dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną. Otwory ujednolicone, w regularnym układzie, zamknięte odcinkowo.

 

Obora II nr 7b (2 połowa XIX w., XIX/XX w.), fot. GEZ Żarów 2021 / B. Mucha

1,5-kondygnacyjny, murowany, tynkowany budynek z poddaszem magazynowym. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta, w ciągu zabudowy folwarcznej. Dach dwuspadowy, łamany, z naczółkiem. Otwory okienne małe w arkadowych blendach. otwory przejazdowe zamknięte łukiem odcinkowym; otwory górnej kondygnacji w falistych wystawkami. Otwory wejściowe z detalem architektonicznym w postaci ceglanych obramień.

 

Oficyna mieszkalno-gospodarcza nr 7j (1 połowa XIX w.), fot. GEZ Żarów 2021 / B. Mucha

Dwukondygnacyjny, murowany, tynkowany, budynek z gospodarczym poddaszem. Tynkowany detal w postaci gzymsu wieńczącego i arkadowych płycin. Bryła regularna, rzut prostokąta. Dach naczółkowy, łamany z falistymi wystawkami, powiekami i lukarną.

 

Stodoła na 7i, 7j (XIX/XX w.), fot.

Jednokondygnacyjny, murowany, tynkowany; w ciągu zabudowy folwarcznej. Pięcioprzejazdowy, z otworami bramnymi zamkniętymi odcinkowo (poza jednym, nowszym). Dach dwuspadowy, kryty dachówką ceramiczną. Rzut wydłużonego prostokąta. Otwory wentylacyjne w kształcie półkolistym.

 

Oficyna mieszkalna nr 7i (1 połowa XIX w., pocz. XX w.), fot.

Jednokondygnacyjny, murowany, tynkowany budynek z poddaszem użytkowym. Założony na rzucie trapezu, przylegający ścianą szczytową do stodoły. W drugiej ścianie szczytowej arkadowa blenda. Tynkowany detal w postaci gzymsu wieńczącego. Dach naczółkowy, kryty dachówką ceramiczną.

 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

 

Źródła:
1. W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
2. W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
3. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
5. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej. Przewodnik po miejscach nieznanych i zapomnianych, Świdnica 2019
6. GEZ Żarów 2004 / 2021
7. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha