Eneolityczni łucznicy z Wierzbnej
Eneolit (zwany też chalkolitem lub epoką miedzi) to jedna z epok prehistorii, będąca okresem przejściowy między epokami kamienia i brązu, w trakcie którego wśród społeczeństw neolitycznych (znana uprawa roślin, hodowla zwierząt, ceramika oraz osiadły tryb życia) weszły do użycia pierwsze wyroby z metalu, przede wszystkim z miedzi (narzędzia, broń, ozdoby), chociaż nadal w powszechnym użyciu były narzędzia wyrabiane z kamienia i krzemienia. Czas trwania eneolitu był zróżnicowany terytorialnie. Na terenach dzisiejszej Polski pierwsze wytwory z miedzi pojawiły się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. w tzw. kulturze lendzielskiej i grupach kultury polgarskiej, jednak w porównaniu z terenami naddunajskimi i południowoeuropejskimi są to znaleziska niezbyt liczne i głównie z importu. Do eneolitycznych znalezisk datowanych między 2200 a 1900 r. p.n.e., należą trzy krzemienne groty strzał (tzw. sercowate), odkryte w latach 30. XX wieku przez niemieckich archeologów w pobliżu Wierzbnej (wówczas niem. Wūrben). Zabytki te związane były z pobytem na tym obszarze ludności tzw. kultury pucharów dzwonowatych. Stanowiły jednak znalezisko luźne, bez stwierdzenia osadnictwa stałego. Kim byli ludzie, którzy pozostawili owe krzemienne groty strzał oraz czym była wspomniana kultura pucharów dzwonowatych ?.
Krzemienne groty sercowate strzał odnalezione w pobliżu Wierzbnej; H. Seger 1934, P. Makarowicz 2003
Rekonstrukcja wyglądu wojownika kultury pucharów dzwonowatych, uzbrojonego w łuk i strzały zaopatrzone w krzemienne groty, archiwum autora
Wedle badań naukowych, kultura pucharów dzwonowatych rozprzestrzeniła się w Europie Zachodniej i Środkowej poczynając od roku 2750 p.n.e., a zanikła między 2200 a 1800 r. p.n.e. Zagadnienie jej ekspansji jest tematem długotrwałej debaty. Do dziś trwa spór czy była ona efektem przenoszenia kultury od jednych ludów do innych czy też migracji ludzi. Przez lata naukowcy uważali, że jej początki miał miejsce na półwyspie Iberyjskim i stamtąd kultura ta rozprzestrzeniła się po Europie. Kierunek ekspansji szedł więc z zachodu na wschód. W świetle najnowszych badań (m.in. genetycznych) uznano, że kultura pucharów dzwonowatych powstała na bazie wcześniejszych kultur, którą tworzyła ówczesna ludność półwyspu Iberyjskiego. Jej ekspansja na wschód była efektem dyfuzji kulturowej (rozprzestrzenianie idei i technologii). Następnie na terenie dzisiejszych Niemiec lub Francji z kulturą tą zetknęła się ludność, migrująca ze wschodu – ze stepów wschodnioeuropejskich. Ludność ta przyjęła tę kulturę i rozniosła ją na terytoria, na które migrowała po jej zaadoptowaniu. Wykluczono zatem migrację jako istotny mechanizm rozprzestrzeniania się kultury między tymi dwoma regionami. W Europie Środkowej ekspansja kultury pucharów dzwonowatych była związana z migracjami niewielkich grup ludności. Kultura ta charakteryzowała się wyspowym charakterem i tworzona była przez niewielkie grupy ludzkie żyjące w izolacji od innych społeczności tejże kultury.
Nazwę zawdzięcza charakterystycznej formie krępych, szerokootworowych naczyń w kształcie odwróconego dzwonu. Niekiedy bywa nazywana także kulturą „łuczników”. Do Polski nieliczne jej grupy dotarły z Czech i Moraw. Na naszych terenach znanych jest tylko niewiele stanowisk tej kultury, zlokalizowanych głównie na Górnym i Dolnym Śląsku oraz w okolicach górnej Wisły. Trzy największe skupiska występują na Wyżynie Głubczyckiej, nad Ślęzą koło Wrocławia i na Wyżynie Małopolski. W ostatnim czasie asortyment charakterystyczny dla kultury pucharów dzwonowatych odkryto na stanowisku w Kolonii Dębownik koło Supraśla na Podlasiu. Są to jednak wyłącznie znaleziska grobowe. Wszystkie z odkrytych na ziemiach polskich cmentarzysk kultury pucharów dzwonowatych należą do małych. Największe odkryto w Pietrowicach Wielkich woj. śląskie (15 grobów), w Samborcu woj. świętokrzyskie (10 grobów) i w Złotej (7 grobów). Są to pochówki głównie szkieletowe w pozycji skurczonej na boku po osi północ-południe. Kobiety na boku prawym z głową skierowaną na południe, a mężczyźni na lewym z głową na północ. Nogi zmarłych były bardzo silnie podkurczone, tak że w niektórych przypadkach nogi były prawdopodobnie przywiązane do tułowia. Twarze zmarłych zawsze były skierowane na wschód. Ręce ugięte w łokciach najczęściej układano w okolicy twarzy. Groby mężczyzn bogato wyposażano w broń oraz naczynia z jedzeniem. Groby kobiece najczęściej były wyposażane w różnego rodzaju biżuterię z kości i bursztynu.
Pochówki kultury pucharów dzwonowatych: 1 - Sandomierz, 2-4 - Samborzec, 5 - Strachów; P. Makarowicz 2003
Przez długi czas uważano, że ludność kultury pucharów dzwonowatych prowadziła koczowniczy tryb życia. Wskazywały na to bardzo częste znaleziska grotów strzał, trójkątne sztylety miedziane z płaskim trzpieniem do rękojeści oraz płytki z łupku służące do ochrony przedramienia łucznika przed uderzeniem cięciwy. Dodatkowym elementem potwierdzającym tę tezę była niezwykle szybka ekspansja, na ogromnych obszarach prawie całej Europy, w ciągu niespełna dwóch wieków. Także występowanie niewielkiej liczby niedużych i krótkotrwałych osad świadczyło o nomadycznym trybie życia ludności tej kultury. Jednak dokładniejsze badania wykazały, że podstawowym zwierzęciem hodowlanym były świnie, a dopiero na dalszym miejscu plasuje się bydło, owce, konie i psy. Świadczy to, że ludność kultury pucharów dzwonowatych musiała prowadzić osiadły tryb życia, przynajmniej w dużej jej części. Na terenie Polski nie odnaleziono dotychczas osad tej kultury.
Gospodarka kultury pucharów dzwonowatych była oparta na półpasterskim stadnym chowie zwierząt, zwłaszcza bydła rogatego i koni oraz na łowiectwie. Polowano za pomocą łuków refleksyjnych, strzały były zbrojone w groty krzemienne, przeważnie sercowate. Przed uderzeniem cięciwy przedramię chroniono płytkowatym ochraniaczem (z łupku). Dodatkowo trudniono się rybołówstwem i zbieractwem. Posiadano umiejętność obrabiania miedzi (groty oszczepu), zapewne złota i srebra oraz wytwarzania stopu srebrno-złotego (elektronu). Obrabiano krzemień (noże odłupkowe, zgrzebła, groty strzał) i kamień (toporki) a także materiał organiczny, szczególnie poroże i kość (wisiorki – amulety, paciorki, charakterystyczne dla tej kultury guziki z otworem w kształcie litery „v”). Pośredniczono w wymianie nadbałtyckim bursztynem z Południem (ozdoby bursztynowe w Czechach: np. Svobodne Dwory i Sklany-Kwicek) oraz zapewne miedzią i elektronem, a także wykwintną ceramiką, również siekierkami z krzemienia pasiastego. Ludności tej kultury nieobca była znajomość trepanacji czaszki.
Naczynia kultury pucharów dzwonowatych: 1 - Strachów, 2 - Wrocław Oporów, 3, 4, 7-19 - Pietrowice Wielkie, 5 - Opatowice, 6 - Żerniki Wielkie; P. Makarowicz 2003
Przewodnią formą ceramiki wytwarzanej przez ludność kultury pucharów dzwonowatych , były krępe, szerokootworowe naczynia w kształcie odwróconego dzwonu. Najliczniejszą grupę odnalezionych podczas badań archeologicznych naczyń, stanowią nieduże kubki o łagodnym profilu, dzbany, oraz szerokootworowe garnki. Drugą grupę stanowią nieduże misy, czasami na czterech krótkich nóżkach. Naczynia mają głównie barwę ceglastoczerwoną (na ziemiach polskich szarobrunatną). Brak jest natomiast bardzo charakterystycznych w rejonach naddunajskich baniastych amfor z dwoma uchami umieszczonymi poniżej największej wypukłości brzuśca. Naczynia często zdobione są równoległymi poziomymi pasami ozdób wykonywanych odciskami grzebienia, stempelkami, nacięciami lub odciskami sznura.
Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również od ręki w Gminnym Centrum Kultury i Sportu w Żarowie przy ul. Piastowskiej 10A. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.
Źródła i ilustracje:
H. Seger, Neue Funde aus der Glockebecherkultur, Altschlesien 4, 1934, s. 83-104
J. Kamieńska, A. Kulczycka-Leciejewiczowa, The Bell Beaker Culture, [w:] T. Wiślański (red.), The Neolithic in Poland, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 366-383
J. Kostrzewski, Pradzieje Śląska, Wrocław 1970
P. Makarowicz, Nothern and Southern bell beakers in Poland, British Archaeological Report International Series 1155, 2003, s. 137-154
https://archeowiesci.pl/
https://archeologia.com.pl/
Opracowanie
Bogdan Mucha